نشریه شالیزار
سال دوم شماره 2 (پیاپی 4، پاییز و زمستان 1399)

اگرچه انبارمانی باعث اصلاح خواص کیفی و در نهایت بازارپسندی شلتوک و برنج می شود، اما مدیریت نادرست می تواند خسارت های جبران ناپذیری را به بار آورد. دستیابی به فناوری های غیرپیچیده و قابل دسترس، هم چون بسته بندی های غیر قابل نفوذ به اکسیژن و رطوبت، بدون نیاز به زیرساخت های پیچیده، می تواند در ارتقای وضعیت اقتصادی کشاورزان و امنیت غذایی نقش بسزایی داشته باشد. از مزایای ذخیره سازی غیرقابل نفوذ می توان به عدم نیاز به استفاده از آفت کش ها، حفظ سلامت مصرف کننده و محیط زیست اشاره نمود. به طور کلی، به منظور ممانعت از رشد و فعالیت میکروارگانیسم ها، به ویژه قارچ ها و تولید مایکوتوکسین ها در شلتوک و جلوگیری از فعالیت آفات انباری، به کارگیری بسته بندی دولایه (گونی از جنس پلی پروپیلن به عنوان لایه ی بیرونی و کیسه ی پلی اتیلن با ضخامت بالا به عنوان لایه ی داخلی)، دمای 15 تا 20 درجه ی سلسیوس ، رطوبت نسبی کمتر از 70 درصد (ترجیحا 65 درصد)، ایجاد جریان هوا و تهویه ی مناسب در انبار های نگهداری شلتوک و برنج سفید قابل توصیه می باشد.

رقم جدید رش از دسته لاین های معطر و کیفی برنج دریافت شده از موسسه بین المللی تحقیقات برنج است. اولین آزمایش برای تهیه ی این رقم از سال زراعی 1380 با انجام آزمایش مشاهده ای شروع و پس از طی آزمایش های مقایسه عملکرد، سازگاری، به زراعی و بررسی های مختلف مزرعه ای و آزمایشگاهی شامل آزمایش مقاومت به بیماری های بلاست و سوختگی غلاف، تعیین مقاومت به آفت ساقه خوار نواری برنج، آزمایش تحقیقی - ترویجی و تست پانل ادامه یافت و نهایتا این رقم در سال 1397 با نام "رش" معرفی شد. رقم مذکور دارای پایداری مناسب در مناطق مختلف استان گیلان بوده و با عملکرد حدود 6 تن در هکتار، در مقابل بیماری بلاست و شیت بلایت مقاوم است. مقاوم بودن این رقم نسبت به بیماری ها علاوه بر کاهش هزینه های ناشی از مصرف سموم، موجب کاهش آلودگی های زیست محیطی نیز می شود. این رقم دارای میزان آمیلوز متوسط (21 درصد)، طول دانه ی بلند (طول برنج سفید قبل از پخت 02/ 7 میلی متر و پس از پخت 3/14 میلی متر)، وزن صد دانه 56/2 گرم، طول خوشه 31 سانتی متر، میزان برنج سالم بالا (58 درصد) ارتفاع مناسب بوته (115 سانتی متر)، متوسط زودرس (دوره رسیدگی کامل 125 روز) و با پتانسیل تولید مناسب می باشد. متحمل بودن این رقم نسبت به ریزش و خوابیدگی و دارا بودن ارتفاع مناسب، آن را جهت برداشت مکانیزه ممتاز کرده است. رقم جدید رش به دلیل دارا بودن خصوصیات فوق الذکر و داشتن کیفیت پخت مطلوب، مورد استقبال زیاد کشاورزان قرار گرفته است.

در میان محصولات زراعی، برنج دومین غذای اصلی مردم جهان به شمار می رود که مکانیزاسیون کشت آن، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این پروژه در دو بخش جمع آوری اطلاعات پرسشنامه ای از کارشناسان، بانک نشاداران و بهره برداران و مطالعه زراعی و میدانی (از 10 مزرعه کشت مکانیزه و سنتی) در استان مازندران اجرا شد. نتایج نشان داد که در روش کشت مکانیزه میانگین صفات تعداد پنجه در کپه (2/8 درصد)، تعداد روز تا گلدهی (6/6 درصد)، تعداد دانه در هر خوشه (5/4 درصد) و نهایتا عملکرد دانه برای رقم محلی هاشمی (5/11 درصد) و برای رقم شیرودی (03/12 درصد) بیشتر از کشت سنتی بود. نتایج تجزیه داده های پرسشنامه بر اساس نمره کل هر گویه، ضرایب اهمیت هر گویه و امتیاز نرمال شده گویه های "برداشت محصول بیشتر در کشت مکانیزه نسبت به کشت سنتی"، "پایین تر بودن هزینه ها در کشت مکانیزه نسبت به روش سنتی" و " صرفه جویی در مصرف نهاده های زراعی در کشت مکانیزه" به ترتیب با نمره کل 194، 177 و 168 مهمترین عوامل پیش برنده کشت مکانیزه برنج در استان مازندران هستند و گویه های "تمایل به کشت مجدد با کاشت زود هنگام در کشت سنتی"، "بالا بودن سن اکثر کشاورزان و کم سوادی آن ها" و " قیمت بالای ماشین آلات شالیزاری" به ترتیب با 189، 186 و 184 به عنوان مهمترین عوامل تهدید کننده کشت مکانیزه برنج در استان مازندران به شمار می روند. با توجه به اهمیت گویه های موثر در عوامل پیش برنده و افزایش عملکرد نسبی در کشت مکانیزه، پیش بینی می شود روند توسعه مکانیزاسیون در استان مازندران افزایشی بوده و در دراز مدت به افزایش تولید برنج و کاهش هزینه های تولید می انجامد.

برنج یکی از محصولات کشاورزی استراتژیک کشور است که بعد از گندم غذای اصلی مردم ایران را تشکیل می دهد. با توجه به تاثیر زیاد وضعیت جوی در مراحل مختلف رشد و تولید برنج در این پژوهش سعی شده است با در نظر گرفتن تاثیر وضعیت جوی در بازه های زمانی مختلف فصل کشت برنج، این بازه زمانی به مراحل مختلف تقسیم شده و الگوریتمی برای صدور توصیه به کشاورزان جهت آسیب کمتر به شالیزارها و حتی خود کشاورزان صادر شود. برای این منظور، از تلفیق سری داده های مشاهداتی سه روز گذشته ی 40 ایستگاه هواشناسی و نتایج مدل های پیش بینی عددی وضع هوا برای سه روز آینده استفاده شده است. در هر مرحله از تولید برنج، آستانه هایی برای کمیت های جوی اثرگذار شامل دما، بارش و باد، تعیین و سپس با برنامه نویسی در محیط R این شرایط در قالب یک فرآیند خودکار به نقشه های توصیه برای شالیکاران در منطقه شمالی کشور تبدیل شد. در این نقشه ها این توصیه ها به صورت گرافیکی در پهنه های مختلف که هر رنگ بیانگر یک توصیه عملیاتی به کشاورزان در مراحل مختلف تولید برنج است در آمده است. ارزیابی توصیه های صادر شده نشان از مطابقت بالای 75 درصدی توصیه های صادر شده با واقعیت را دارد.

سرخس آبزی آزولا در طول چند دهه ی گذشته مشکلات متعددی در زیستگاه های آبی شمال کشور و شالیزارها ایجاد کرده است. در سال های اخیر با ورود عامل اصلی کنترل بیولوژیک آزولا به کشور، این گیاه مهاجم به طور نسبی در زیستگاه های طبیعی مهار شده است. در این شرایط، مدیریت درست این گیاه بر پایه ی شناسایی گونه های آزولای موجود در منطقه و تفکیک آن ها از گونه های مشابه و مدیریت شالیزار با توجه به شیوه تکثیر گیاه و فعالیت گونه های مفید می تواند از طغیان مجدد و مشکل آفرینی گیاه جلوگیری کند. در این مقاله روش های ابتدایی شناسایی و تفکیک گونه های آزولا و گونه های مشابهی مانند عدسک های آبی بر اساس صفات ظاهری و مشخصات اکولوژیکی توضیح داده شده و روش های ساده مدیریت آزولا در شالیزار بر اساس شیوه تکثیر ارایه شده است. با توجه به گستردگی مبحث گونه های مفید در این مقاله مجالی برای معرفی این گونه ها نیست، اما در مدیریت صحیح آزولا شیوه ی فعالیت این گونه ها روی آزولا نیز مدنظر قرار داده می شود.

دستیابی به عملکرد مناسب برنج برای کشاورزان در کشت برنج سالم یکی از اهداف مهم پژوهشگران می باشد. بدین منظور آزمایشی در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار برای بررسی تاثیر نوع و سطوح مختلف کود دامی بر مقدار عملکرد شلتوک دو رقم برنج هاشمی (رقم بومی) و گیلانه (رقم اصلاح شده) در مزرعه تحقیقاتی موسسه برنج کشور، رشت در سال های 1397 و 1398 انجام گردید. منابع کود دامی و سطوح مورد استفاده شامل: کود مرغی فرآوری شده (5/2، 5 و10 تن در هکتار)، کود گاوی کاملا پوسیده (5، 10 و 20 تن در هکتار) و کود گوسفندی (10، 20 و 40 تن در هکتار) و دو تیمار شاهد (شاهد بدون مصرف کود و شاهد کود شیمیایی) در نظر گرفته شد. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که عملکرد ارقام برنج هاشمی و گیلانه با کاربرد 20 تن کود گاوی کاملا پوسیده در هکتار (به ترتیب 3643 و 4760 کیلوگرم شلتوک در هکتار) نزدیکترین عملکرد را نسبت به تیمار کود شیمیایی (به ترتیب 4218 و 5378 کیلوگرم شلتوک در هکتار) حاصل نمود.

جذب، تجزیه و انتقال آفت کش ها در خاک به طور مستقیم یا غیر مستقیم بر سرنوشت آفت کش ها تاثیر می گذارد. با توجه به تفاوت اکوسیستم شالیزارها به دلیل شرایط کاهش و یا نبود اکسیژن، سرنوشت آفت کش ها متمایز از خاک های زراعی معمولی است.. شرایط بی هوازی خاک های برنج تغییرات شیمیایی را در محیط ریشه ایجاد می کند که بر سرنوشت آفت کش های مورد استفاده در شالیزارها تاثیر زیادی دارد. مدت زمان شرایط بی هوازی می تواند بر ترکیب جامعه میکروبی تاثیر گذار و سرنوشت آفت کش ها را تغییر دهد. میزان و غلظت آفت کش ها در خاک های زراعی و شالیزارها به نحوه جذب آن ها به خاک و سرعت تجزیه آن ها بستگی دارد. انتقال آفت کش به عنوان فاکتور کلیدی در ارزیابی پتانسیل آلودگی منابع آبی استفاده می شود که این مساله در شالیزارهای کشور اهمیت دارد. با محاسبه شاخص پتانسیل انتقال به منابع آبی برای آفت کش های برنج، آفت کش هایی که ریسک بالایی برای منابع آبی داشتند تعیین و مشخص شد. ریسک آبشویی علفکش ها و قارچ کش ها در مزارع برنج و خطرات آن برای آلودگی منابع آبی در شالیزارها بیشتر از حشره کش ها می باشد. آلودگی محیط زیست خاک ها در شالیزارها یک مشکل جهانی است. بنابراین، نیاز به افزایش آگاهی از مساله و پیامدهای آن بر بهره وری محصولات زراعی، سلامت زنجیره غذایی و همچنین محیط زیست اهمیت زیادی دارد. آفت کش های برنج بر اساس پتانسیل انتقال یا عدم انتقال (احتمال تجمع) طبقه بندی شده است.