نشریه پژوهش های نوین در گستره تاریخ، فرهنگ و تمدن شیعه
سال دوم شماره 3 (پاییز و زمستان 1402)

مقتل نگاری شیوه ای از تاریخ نگاری اسلامی است که بخش قابل توجهی از آن به گزارش و شرح وقایع کشته شدگان اهل بیت ع و به طور خاص به جریان شهادت امام حسین ع و یارانش اختصاص یافته است. کتاب «تذکرهالشهداء» نوشته ملا حبیب الله شریف کاشانی (متوفای 1340ق) از جمله مقاتل مهم در زمینه شهادت امام حسین ع است که بر نوشته های پس از خود تاثیر فراوان گذاشته است. مهمترین و مشهورترین قرایت از واقعه عاشورا در «تذکرهالشهداء» قرایت حزن انگیز و احساسی - عاطفی است که کاشانی در آن به توصیف مجالسی می پردازد که بعد از شهادت امام حسین ع برگزار شده است. در این پژوهش با تکیه بر کتاب «تذکرهالشهداء» و با رویکرد توصیفی- تحلیلی به بررسی و نقد مجالس سوگواری که پس از شهادت امام حسین ع رخ داده، پرداخته خواهد شد. یافته های پژوهش نشان می دهد که کاشانی در خلال بیان مجالس سوگواری و ضمن ذکر مصیبت، با بیان روایات مربوط به آمرزش گناهان گریه کننده و گریاننده بر مصیبت سیدالشهداء، توصیه به گریستن و تباکی در عزای آن حضرت و همچنین ذکر مجالس تعزیت از طریق اخبار احساسی و غیرتاریخی با تکیه بر اشعار گوناگون، هدف برانگیختن عواطف خواننده را داشته است. او در این خصوص به اخبار عاشورایی مبتنی بر مرثیه سرایی و خواب و رویا نیز توجه داشته است.

بررسی تاریخ اقتصادی مسلمانان نشان می دهد نظام مالیاتی کارآمد به عنوان یکی از مهمترین ابزار تامین اهداف اقتصادی اسلام به ویژه ارتقاء سطح امنیت اقتصادی است و مورد توجه حاکمان مسلمان از جمله خلفای شیعی مذهب فاطمیان در مصر بوده است. دوره خلافت فاطمیان مصر، عصر طلایی مذهب اسماعیلی است که در طی آن اسماعیلیان موفق شدند دولتی مرفه از آن خویش پدید آورند و یکی از مظاهر تمدنی اسلام، یعنی شکوفایی اقتصادی را به نمایش بگذارند. در این نوشتار تلاش شده با بررسی نظام مالیاتی عصر اول خلافت فاطمی، به این سوال اساسی پاسخ دهیم که اصلاحات نظام مالیاتی فاطمیان چگونه بر تامین امنیت اقتصادی مصر تاثیر گذاشته است؟ یافته های پژوهش مبتنی بر روش توصیف و تحلیل داده های تاریخی نشان می دهد اصلاحات فاطمیان در نظام مالیاتی مصر به ویژه در شیوه های مالیات ستانی، نحوه مصرف مالیات های شرعی و حذف آن ها در مواقع بحران های اقتصادی، برقراری معافیت های مالیاتی در بخش تولید، تعدیل مبالغ مالیاتی بنا به اقتضایات سیاسی و اقتصادی، توسعه دیوان های مالی و اقتصادی، بازتعریف مالیات های جدید موسوم به مالیات های مکوس، قطع وابستگی مالیات های مکوس به بلایای طبیعی و بهینه کردن مخارج دولتی و توازن بودجه بر افزایش امنیت اقتصادی مصر موثر بوده است.

تمدن، اصل تعالی فرهنگی و پذیرش نظم اجتماعی است. هر تمدنی برای پویایی و اعتلای خود بر ارکانی استوار است. این ارکان نیز نیازمند بستری مناسب برای پرورش فرصت های تمدن سازی است که تربیت معنوی چنین بستری را فراهم می کند. تربیت معنوی افراد جامعه از یک سو خود بر مبانی ای استوار است که زمینه ساز شکل گیری و اعتلای تمدن است و از سوی دیگر، جامعه متمدن، با تکیه بر همان مبانی می تواند در یک پیوستار، زمینه اعتلای معنوی و بقای تمدن را فراهم کند. نظر به اهمیت این مسیله، در این پژوهش تلاش شده با روش توصیفی-تحلیلی و واکاوی دیدگاه علامه جعفری، نقش تربیت معنوی در فرایند تمدن سازی تبیین شود. هرچند تربیت معنوی به صورت خاص در اندیشه علامه جعفری نیامده ولی با واکاوی آرای ایشان در مورد تربیت می توان گفت وظیفه اساسی تعلیم و تربیت در حیات معقول، گردیدن تکاملی نظام روحی و روانی متعلم با فراگیری اصول اساسی تربیت است. کاوش در اندیشه علامه جعفری با تکیه بر مبانی ای چون ایمان به خدا، تفکر و اندیشه ورزی، کرامت انسانی، اختیار، آزادی، محبت و اخلاق این نتیجه را به دست داد که لایه های تمدن ساز با نظر به این مبانی در چند سطح قابل تبیین است. در واقع تمدن سازی نیازمند نظام سازی از طریق قانونمندی و اجرای آن، حق محوری، پرهیز از فساد و نیز پیشگامی مسیولان در صلاح و پاکی درون است. علاوه بر این تربیت نیروی انسانی و حرکت به سمت مدینه فاضله هم از طریق خودخواهی مسیولیت زا و انصاف محوری محقق می شود. لایه دیگری که برای تمدن سازی نیاز است حضور در صحنه و توجه به عظمت آرمان های افرادی است که در فرایند تربیت معنوی به دنبال اعتلای تمدن هستند. به بیان بهتر تصعید آزادی به اختیار، خدمت به بشریت و حرکت تکاملی دل ها رقم زننده این اعتلاست.

نقش های جنسیتی والدین مجموعه ای از رفتارها و ویژگی هایی است که انتظار می رود پدر و مادر در مقابل فرزندان داشته باشند. این موضوع در سیره معصومین ع در قالب توصیه های اخلاقی و روش های تربیتی مورد توجه ویژه قرار گرفته است. با وجود این ورود فمینیسم به کشورهای اسلامی در دهه های اخیر باعث تغییر در این نقش ها و والدین اندروژنی شده و سردرگمی و دوگانگی شخصیت فرزندان و در نهایت تزلزل نظام خانواده را به دنبال داشته است. فمینیسم رادیکال نقش زنان را به دلیل همسری و مادری نقشی فرودست می داند و با حرکت به سمت والدین اندروژنی، مردان را به سوی پذیرش نقش های غیر طبیعی و جایگزین مادر سوق می دهد. مقاله پیش رو با هدف بررسی و تحلیل دیدگاه های فمینیسم رادیکال در مورد نقش های جنسیتی والدین به این سوال اصلی پاسخ می دهد که چگونه می توان با توجه به سیره معصومین ع به تحلیل و نقد نظریه فمینیسم تندرو در زمینه جابه جایی نقش های جنسیتی والدین پرداخت. روش این تحقیق توصیفی- تحلیلی بوده و اطلاعات به روش کتا بخانه ای جمع آوری شده است. یافته های تحقیق از این قرار است که با توجه به سیره معصومین ع فرزندان نیاز به پدری دارند که اقتدار و مردانگی داشته و برنامه ریزی، سرپرستی و اداره امور زندگی را بر عهده گیرد. آنان همچنین مادری را می خواهند که در خانه با عواطف، محبت و احساساتش، نیازهای عاطفی فرزندان را تامین کند. با پذیرش درست نقش ها از سوی والدین فرزندان نیز از سلامت جنسی و هویتی برخوردار شده و کمتر دچار بحران هویتی خصوصا در بزرگسالی می شوند. همچنین آنان شناخت درستی از هویت خود پیدا کرده و در بزرگسالی از تمایلات نفسانی دور می مانند.

متفکران شیعه مذهب، دوران امامت امام جعفر صادق ع را از دوره های بسیار مهم و تاثیرگذار در تاریخ اسلام معرفی می کنند زیرا در این دوره، قدرت از امویان به عباسیان انتقال یافت. از این رو کیفیت موضع گیری ایشان همواره مورد توجه صاحبنظران بوده است. برخی از اندیشمندان شیعه پژوهان غربی با اثرپذیری از تاریخ نگاری رایج در جهان اسلام، عملکرد امام جعفر صادق ع را در کناره گیری از سیاست و بی تفاوت انگاشتن ایشان نسبت به سرنوشت جامعه خلاصه کرده اند. این تحقیق با روش «توصیفی، تحلیلی، تبیینی» و با هدف بررسی و تحلیل چرایی عدم قیام به سیف امام جعفر صادق ع از منظر شیعه پژوهان غربی در تلاش است تا ابتدا با بررسی مفهوم امامت نزد شیعه پژوه غربی، نحوه عملکرد امام جعفر صادق ع را از منظر آن ها مورد بررسی قرار دهد و سپس چرایی عدم قیام به سیف امام جعفر صادق ع را از منظر آن ها بیان نماید و در نهایت نظر صایب در خصوص چرایی عدم قیام امام جعفر صادق ع را با ملاحظات تاریخی تحلیل و تبیین نماید.
در این راستا بررسی ها نشان داده که امام راستین، ضامن مذهب است نه کنشگر سیاسی. علاوه بر این برای مصلح اجتماعی بودن همیشه نیاز به دست بردن به شمشیر نیست؛ زیرا کنش سیاسی رابطه مستقیمی با شناخت دقیق وضعیت فکری جامعه دارد. بنابراین مشخص می شود که برخی پژوهشگران غربی به این موارد توجه ندارند؛ موضوعی که سنجه ای تاریخی برای تشخیص امام راستین در اعصار قدیم و دوران کنونی است.

در تاریخ اسلام از دیرباز، مساجد و خانه های دانشمندان، به عنوان مراکز پرورش نخبگان و انتقال دانش محسوب می شده است. امام صادق علیه السلام که به لحاظ علمی یکی از دانشمندان برجسته قرن دوم هجری به شمار می روند از روش های خاصی برای تربیت شاگردان استفاده می کردند که نقطه عطفی در گسترش دانش و تربیت نیروهای زبده در تاریخ آموزش قرن های نخست اسلامی محسوب می شود. تبیین این روش های تربیتی و چگونگی تعامل امام با نوابغ و استعدادهای برتر آن دوره تاریخی می تواند الگوی تربیتی مناسبی در نظام آموزشی امروز باشد. نوشتار پیش رو با هدف تبیین روش های تربیتی امام صادق علیه السلام در پرورش نخبگان در پی پاسخگویی به این سوال است که پیشوای ششم شیعیان برای پرورش نوابغ عصر خود از چه شیوه های تعلیمی و تربیتی استفاده نموده است. روش این پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و اطلاعات به روش کتابخانه ای جمع آوری شده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که امام علاوه بر حلقه های درس عمومی، در خانه خود نیز مدرسه خصوصی برای نخبگان رشته های مختلف علمی ترتیب داده و هر یک را در رشته علمی خاصی آموزش می دادند و به نقد و ارزیابی عملکرد علمی آنان می پرداختند. از دیگر ویژگی های مدرسه امام صادق علیه السلام، رویکرد آینده پژوهانه در تربیت نخبگان، تشویق و الگوسازی، تخصص گرایی، تشکیل جلسات مناظره و روش های آموزش متنوعی همچون املا و نامه نگاری برای انتقال دانش بوده است.