نشریه معارف عقلی
پیاپی 22 (بهار 1391)

مقاله حاضر که دست مایه ای در مسیر فلسفه اسلامی است، به تبیین مقایسه ای و تطبیقی وحدانیت و یکتایی ایزد بی همتا در کلام امام علی† در نهج البلاغه و تحلیل براهین توحیدی شیخ الرئیس، همت می گمارد و در پی اثبات این مطلب است که میان دیدگاه های فلسفی ابن سینا در پدیده وحدانیت باری تعالی و نگاه امام در نهج البلاغه گونه ای تباین وجود دارد که در طی مقاله مستدلا به این مهم خواهیم پرداخت. در این مسیر، به تحلیل و تبیین توحید ذاتی در دو مقام احدیت و واحدیت، ارتباط بساطت با وحدت و اینکه وحدت حق، وحدت حقه حقیقیه است نه وحدت عددی و تبیین وحدت ذات و صفات و عینیت مصداقی اوصاف، می پردازیم و سرانجام، ذات بحت و بسیط الهی، عاری از هرگونه شائبه کثرت معرفی خواهد شد. دیگر آنکه لحاظ صفاتی، اضافه و زائد بر ذات، خلاف آن وحدانیت صرف، خواهد بود.

بو علی سینا و پیروان مشائی او، با تامل در بحث تشکیک، دریافتند که امکان راه یابی تشکیک در امور ذاتی وجود ندارد؛ یعنی جنس، فصل و نوع هرگز نمی توانند مشکک باشند، بلکه همواره متواطی هستند، و چون اعراض نیز نسبت به مصادیق خود یا جنس اند یا نوع یا فصل، صدق آنها نیز بر مصادیق خود به نحو تشکیک نخواهد بود. پس همه مفاهیم ماهوی، متواطی هستند، و تشکیک تنها در مفاهیم عرضی، مانند ابیض و اسود، و نه سواد و بیاض، و حار و بارد، می تواند راه یابد. اما شیخ شهاب الدین سهروردی می گوید: تشکیک علاوه بر امور عرضی، در ماهیت نیز راه دارد، اما به باور حکیمان صدرایی، تشکیک به طور کلی از محدوده مفهوم، اعم از مفاهیم ذاتی و عرضی بیرون است و تنها در حقیقت وجود راه دارد؛ آن هم حقیقت خارجی وجود، نه مفهوم ذهنی آن.
به باور مشائیان تمایز میان دو امر از سه حال خارج نیست: تمایز به تمام ذات و ماهیت، تمایز به جزء از ماهیت و تمایز به امور خارج از ذات و ماهیت. حکیمان مشا تفاوت میان دو شیء را خارج از این سه قسم نمی دانند، اما سهروردی قسم دیگری را به آن افزوده است و آن تشکیک به «شدت و ضعف»، «نقص و کمال»، «تقدم و تاخر» و مانند آن است. در این قسم، برخلاف اقسام سه گانه پیشین، مابه التفاوت، به مابه الاشتراک باز می گردد.

سعادت حقیقی در اندیشه صدرالمتالهین از سنخ لذت برآمده از ادراک عقلانی بوده و ماهیت آن در حوزه حکمت نظری وصول به عقلیات صرف، حضور، و مشاهده ذوات عقلیه و نوریه، اما در حوزه حکمت عملی دستیابی به مقام عدالت است. ایشان جهالت و جسمانیت را دو مانع بزرگ در دستیابی به سعادت دانسته است. برطرف نشدن مانع نخست، به عدم ایجاد تعادل بین قوای نفس و در نتیجه محقق نشدن سعادت حقیقی خواهد انجامید و وجود مانع دوم، نشان می دهد که سعادت حقیقی نه در دنیا، بلکه در آخرت محقق خواهد شد. ایشان با بهره گیری از مبانی خاص فلسفی خود نظیر اصالت وجود و تشکیکی بودن مراتب آن، حرکت جوهری، هم سنخ بودن وجود و علم، سیر حرکت انسان را در راستای دستیابی به سعادت حقیقی روشن ساخته و سعادت عقلانی را نقطه اوج انسان در سیر تکاملی دانسته است.

قاعده «الواحد» به این معنا که از علت واحد بسیط، تنها یک معلول بسیط صادر می شود صدور افعال بی واسطه کثیر از خداوند را برنتافته و ظاهرا با قدرت مطلقه الهی و توحید افعالی نیز مخالف است. در پاسخ به این مسئله یا باید قاعده «الواحد» را مخدوش دانست و یا از آن تقریری دقیق به دست داد تا با موارد پیش گفته مخالفتی نداشته باشد. در این راستا برخی از حکیمان مشاء و اشراقیون برای رفع این تعارض، راه حل مشترکی ارائه کرده اند. برخی از پیروان حکمت متعالیه نیز تقریری ویژه از قاعده «الواحد» به دست داده اند. لازم به یادآوری است که روشن شدن این مسئله، پاسخ گویی به بسیاری از شبهات مطرح در عرصه های فلسفی و کلامی را هموار خواهد ساخت.

معیار تمایز میان مادی و مجرد، بر اساس نظام های گوناگون فلسفی، متفاوت است. اصلی ترین معیار هایی که برای تمایز میان مادی و مجرد گفته اند، عبارت از ماده اولی و ثانی، قابلیت اشاره حسی، قوه و استعداد و ادراک است. در این مقاله به بررسی میزان کارآمدی این معیارها، در تمایز مادی از مجرد می پردازیم. بر اساس اصالت وجود، تمایز میان مادی و مجرد؛ تمایزی وجودی است نه ماهوی. بنابراین ملاک های ماهوی، شاخص دقیقی نیستند و بر اساس تشکیک وجود رابطه میان مادی محض، مجرد محض طیف گونه و مشکک ترسیم می گردد.
در این مقاله، اثبات خواهیم کرد که معیار تمایز مادی و مجرد به نحوه وجود آنهاست، نه استعداد، حرکت، زمان، امتداد و مانند اینها.

بحث از معاد در نظام فلسفی ابن سینا و ملاصدرا جایگاه ویژه ای دارد. مبانی فلسفی در زمینه چیستی نفس، حدوث روحانی نفس، تناسخ و مادیت قوه خیال در نظام سینوی، پذیرش معاد با بدن مادی جسمانی را ناممکن می کند و در نتیجه، پذیرش تقلیدی معاد جسمانی در برخی آثار ابن سینا باید بر معنای دیگری از جسمانیت توجیه شود. اما صدرا با تدقیق در مباحث علم النفس و پذیرش و برهانی کردن اصولی همچون تجرد خیال و جسمانیه الحدوث بودن نفس، به تبیینی عقلی از معاد جسمانی دست یافت.

بررسی تاریخچه و سیر تطور بحث وجود ذهنی، موجب روشن شدن مسائل آن از میان رد و اثبات های حکیمان خواهد شد و این امر باعث مشخص شدن جایگاه امروز ما در این مبحث و بالتبع مقدمه حرکت در راستای پاسخ به مسائل آن خواهد بود. بررسی دگرگونی نظریه های وجود ذهنی نشان می دهد که رخنه های حاصل از ادراک معدومات و تبیین ناپذیری جهل و کذب و خطا، نظریه اضافه را با مشکل روبه رو کرده است. از سویی واقع گرایی معرفت شناختی، اصالت وجود، گزاره های الهیاتی و اصول فلسفی دیگر از مواضعی است که تعهد به آن، نظریه پردازی درباره وجود ذهنی را چه در بعد هستی شناختی و چه در بعد معرفت شناختی با صعوبت همراه نموده است.