شنبه دوم تیرماه 1403 سومین مناظره طولانی کاندیداهای ریاست جمهوری به پایان رسید؛ اما آن طور که تصور می شد، مناظره ها تاکنون نتوانسته در جامعه تحرک چشمگیری برای افزایش مشارکت ایجاد کند. نه وعده های نجومی زاکانی توانسته از رای دهندگان «دل ربایی» کند و نه ژست های قالیباف که تلاش می کند از خود چهره ای کارآمد و دارای سابقه مدیریت ارائه دهد، مردم را جذب کرده است. هیچ کدام از نامزدها تا اینجای کار نتوانسته اند وزنه اساسی و درخور توجهی از رای دهندگان را به سمت خود بچرخانند. این وضعیت ممکن است در مناظره سیاسی به طور محسوسی تغییر کند، ولی تا اینجای کار وضعیت برای هر دو جریان اصلی انتخابات با گره هایی اساسی روبه رو است. در اینجا کاندیداهای انتخابات ذیل سه دسته کلی تقسیم می شوند و در نهایت پیچیدگی های رقابت های اصلی را تشریح خواهیم کرد. در این مرحله از انتخابات، ما با چهار کاندیدای اصلی روبه رو هستیم؛ در یک طرف «قالیباف» و «جلیلی» قرار دارند و در طرف دیگر «پزشکیان» و «عدم مشارکت». رقابت اصلی انتخابات میان این چهارضلعی روز به روز داغ تر می شود. کدام یک به نفع دیگری کنار می رود؟ آیا پزشکیان پیش از آنکه رقابت را به قالیباف یا جلیلی ببازد، به نامزد جبهه خود یعنی «عدم مشارکت» واگذار می کند یا می تواند به ائتلاف با عدم مشارکت دست پیدا کند؟ در سمت دیگر ماجرا با چه شرایطی روبه رو خواهیم بود؟ آیا جریان های اصلی سیاست در اصولگرایان می توانند جلیلی را به عنوان نماینده پاجوش ها کنار بزنند و قالیباف را به عنوان نامزد جریان چنارها پشت میز ریاست بنشانند؟

بر حسب ظاهر، در این انتخابات شش کاندیدا را در صحنه می بینیم؛ اما کاندیدای دیگری هم در این انتخابات حضوری پررنگ دارد که نامش «عدم مشارکت» است. این نامزد رای خود را نه از درون صندوق، بلکه در بیرون آن دریافت می کند؛ همچنان که در سه رقابت گذشته (سال های 98، 1400 و در نهایت 1402) توانست روز به روز به سبد رای خود بیفزاید و مشارکت را به زیر 50 درصد سوق دهد. به عبارت روشن تر، ما در این انتخابات با هفت نامزد واقعی روبه رو هستیم که در یک تقسیم بندی کلی به سه دسته تقسیم می شوند که عبارت اند از نامزدهای بی رای، نامزدهای جریان تداوم وضع موجود و نامزدهای جریان تغییرخواه.

در میان هفت نامزد موجود، سه نامزد از رای درخور توجهی نه در میان توده جامعه و نه در میان جریان های سیاسی با حامیان جدی بهره مند نیستند. این افراد عبارت اند از مصطفی پورمحمدی، قاضی زاده هاشمی و علیرضا زاکانی. هرکدام از این افراد در بهترین حالت باید رای خود را به سبد یک کاندیدای نزدیک واریز کرده و از انتخابات خارج شوند. باقی ماندن دو نفر از آنها، باعث کاهش سبد رای کلی، دو دوره ای شدن انتخابات و کاستن از سبد رای کاندیدای نزدیک به یکی از دو جریان اصلی رقابت خواهد شد. از میان این سه نفر، وضعیت برای پورمحمدی بهتر از سایر رقباست. او در صورتی که در انتخابات بماند، از سبد رای اصولگرایان کم می کند و با کاسته شدن از سبد رای آنها، امکان دو مرحله ای شدن انتخابات را افزایش می دهد. در صورت خروج از انتخابات نیز با توجه به فاصله گذاری خود با کاندیداهای «تداوم وضع موجود»، سبد رای او به پزشکیان منتقل خواهد شد. زاکانی و قاضی زاده هاشمی هر دو به جریان تداوم وضع موجود تعلق دارند؛ با این حال، با توجه به نداشتن سبد رای درخور توجهی، ناگزیر هستند کنار بروند. آنها تنها در صورتی باقی می مانند که اساسا استراتژی طرف مقابل این باشد که انتخابات را دومرحله ای کند. اگر مجموعه جریان اصولگرایی تصمیم بگیرد امکان ایجاد اجماع در مرحله اول وجود ندارد، ممکن است به این سمت حرکت کند که همه کاندیداها در انتخابات باقی بمانند تا پزشکیان نتواند در مرحله اول پیروز شود و در نهایت بتوانند در مرحله دوم، اجماع ناخواسته ای را ایجاد کنند که به پیروزی منتهی شود.

اگرچه زاکانی و قاضی زاده هاشمی هم خودشان را ادامه دهنده وضع موجود تعریف می کنند، ولی مهم ترین نامزدهای این جریان، جلیلی و قالیباف هستند. آنها به جریانی تعلق دارند که از سال 76 به این طرف، خود را در مقابل جریان اصلاحات تعریف می کرد. گفتمانی اصلاحی که دال مرکزی آن، دموکراسی خواه در ایران و تنش زدایی در خارج از مرزهاست و دولت های احمدی نژاد و رئیسی دقیقا در نقطه مقابل این تفکر ظاهر شدند.حالا آنها آمده اند که راه رئیسی را در این مسیر ادامه دهند و تداوم وضع موجود سه سال گذشته را رقم بزنند.

در این بخش هم دو نامزد وجود دارد؛ «مسعود پزشکیان» و «عدم مشارکت». این نامزدها هر کدام در جریان تغییرخواه دارای رای هستند. بخشی از جریان تغییرخواه رای نمی دهد و در واقع رای او به سبد «عدم مشارکت» ریخته می شود. بخش دیگری از جریان تغییر خواه نیز به میدان آمده تا به مسعود پزشکیان رای دهد. حالا رقابت چهاروجهی ایجادشده شامل یک رقابت درونی و یک رقابت بیرونی است.

به طور طبیعی در بهترین حالت هم رقابت های انتخابات ایران بیش از 80 درصد مشارکت را به خود ندیده است. به این ترتیب، باید 20 درصد از آرا را از سبد عدم مشارکت نیز خارج کرد. در دور گذشته ریاست جمهوری با سه میلیون و 700 هزار رای باطله روبه رو بودیم که 13 درصد از آرای به صندوق ریخته شده را شامل می شد (تقریبا شش درصد کل آرا). آخرین انتخابات ریاست جمهوری با حضور ابراهیم رئیسی، تنها توانسته بود 49 درصد از رای دهندگان را پای صندوق های رای بکشاند. اگر مشارکت امروز در حد 50 درصد ارزیابی شود، تا اینجای کار می توان گفت پزشکیان از سبد رایی که بار قبل آرای باطله داده یا به رئیسی رای داده بودند، برداشت کرده است. گفتمان او اما تا امروز نتوانسته بر عدم مشارکت که رقیب اصلی او است، غلبه کند. اما در دو حالت احتمال بالا رفتن آرای او وجود دارد؛ اول اینکه او بتواند در دو مناظره آخری که به مسائل فرهنگی و سیاسی پرداخته می شود، درخشش لازم را داشته باشد. این درخشش می تواند برای او از سبد رای «عدم مشارکت» رای جمع کند. حالت دوم که بسیار هم مهم است، «رای پنهان» است. رای کسانی که در نظرسنجی ها هم اعلام کرده اند تمایلی ندارند به سوالات پاسخ دهند. کسانی که ظاهرا تصمیم گرفته اند رای خود را پنهان کنند. این رای احتمالا در کنار آرای مرددهای انتخابات تعیین کننده ترین عنصر این انتخابات خواهد بود. آرای کسانی که ظاهرا می خواهند بدون آنکه مورد قضاوت اطرافیان و جامعه قرار بگیرند، به نفع کاندیدای مدنظرشان پای صندوق رای بروند. به نظر می رسد این آرا بیشتر میان پزشکیان و قالیباف تقسیم خواهد شد. موضوعی که باید بعدا و مفصل تر به آن پرداخت.

رقابت دیگری که میان جریان تداوم وضع موجود کلید خورده، رقابت میان جلیلی و قالیباف است. آرای هر دو نفر آنها از همان ابتدای کمپین انتخاباتی، در سقف رای خود ایستاده و رشد چندانی ندارد. نه مناظره ها به آرای آنها اضافه می کند و نه حملات رقیب از آرای آنها کم خواهد کرد. بنابراین رقابت میان آنها از سطح رای دهندگان به سطحی بالاتر یعنی در میان تصمیم گیران اصولگرایی منتقل شده است. در آنجا رقابت بسیار فشرده است؛ یک طرف معتقد است قالیباف رای بیشتری دارد و طرف دیگر نظرسنجی هایی را نشان می دهد که امروز رای جلیلی را بالاتر نشان می دهد. با توجه به اختلافی که در این زمینه وجود دارد و از سوی دیگر با توجه به اینکه در نهایت فاصله رای دو نفر با یکدیگر چندان زیاد نیست، تصمیم گیری بر اساس نظرسنجی ها ممکن است منتفی شود؛ مگر آنکه در هفته پیش رو، قالیباف یا جلیلی بتوانند فاصله معناداری را با یکدیگر در نظرسنجی ها نشان دهند. در آن صورت، ممکن است طرفی که رای پایین تری دارد، راضی به کناره گیری به نفع دیگری شود. این وضعیت امروز به هیچ وجه دیده نمی شود. حالت دیگری که از روز گذشته تیم قالیباف آن را دنبال می کند، بالاتر نشان دادن وضعیت مسعود پزشکیان است. نظرسنجی که وطن امروز منتشر کرد و تیم قالیباف هم آن را بازنشر داد، با این هدف منتشر شد که نشان دهد در صورت عدم اجماع جریان اصولگرایی (بخوانید کنار رفتن جلیلی به نفع قالیباف) اصلاح طلبان پیروز انتخابات خواهند بود. روشی که پیش تر نیز از آن بارها استفاده کرده بودند تا در درون جریان اصولگرا اجماع ایجاد کنند. حالت دوم ایجاد اجماع درون جریان های سیاسی است. ممکن است جریان های سیاسی پشت یکی از این دو کاندیدا را خالی کنند و در روزهای آخر از دیگری حمایت کنند. با توجه به سکوت برخی از این افراد، به نظر می رسد این تصمیم گیری هم می تواند بر سرنوشت انتخابات تاثیرگذار باشد. در نهایت این چهارضلعی انتخابات که میان «پزشکیان و عدم مشارکت» از یک طرف و «قالیباف و جلیلی» در سمت دیگر ایجاد شده، ممکن است به رقابت سه ضلعی تغییر شکل پیدا کند. سه ضلعی ای که محتمل ترین آن پزشکیان، قالیباف و عدم مشارکت است. تا اینجا اما می توان تا حد زیادی پیش بینی کرد هیچ کدام از کاندیداها توان جمع کردن 15 میلیون رای را در دور اول نخواهند داشت.