سیده زهرا میرنژاد

وحدت از مفاهیم محوری در تفکر عرفانی است. مولانا برای تفهیم این مفهوم، همچون بسیاری از مفاهیم غامض عرفانی، از استعاره بهره برده است. در این پژوهش، استعاره های مولانا از مفهوم وحدت در مثنوی معنوی</em>، براساس نظریه استعاره شناختی لیکاف و جانسون، بررسی و تحلیل شده است. هدف از این مقاله آن است که با تحلیل استعاره ها و تشخیص نوع و کارکرد شناختی آن ها، دیدگاه مولانا به این مفهوم، نحوه معرفی آن به مخاطب و عوامل موثر در انتخاب این استعاره ها را دریابیم. ابتدا نمونه های استعاره های وحدت را استخراج کردیم و بعد به تحلیل و توصیف آن پرداختیم. مولانا در مثنوی</em>، از هفت کلان استعاره نور، انسان، عنصر طبیعی، شیء، مکان و ظرف، روییدنی ها و مفهوم انتزاعی استفاده کرده که اغلب استعاره ها از نوع هستی شناختی هستند. با این استعاره ها، تمام ویژگی ها و کارکردهای مفهوم وحدت، به نحوی که با اصل حفظ اسرار منافات نداشته باشد، برای مخاطب به تصویر کشیده شده است. عواملی مانند شغل خطابه و ارتباط با عموم مردم، سبک شاعری و محیط زندگی مولانا در گزینش استعاره هایی ساده، ملموس و عامیانه تاثیرگذار بوده است، اما دسته ای از استعاره ها هستند که تصویر ارایه شده از وحدت، در آن ها بسیار انتزاعی است و گویی برای محرمان و مخاطب خاص به کار رفته است، مانند «وحدت بی رنگی است»، «وحدت فکر است» و... . در این استعاره ها، تصویری که برای معرفی مفهوم انتزاعی وحدت به کار رفته، خود انتزاعی است و نیاز به معرفی دارد.

ابوسعید ابوالخیر از بزرگ مردان عرفان ایران بوده است. از بارزترین ویژگی های شخصیتی ابوسعید، انسان دوستی، عشق و محبت وی به تمام انسان ها و موجودات است. در این مقاله سعی شده است نگرش ابو سعید به انسان و منابعی که بر نگرش وی به انسان تاثیر گذار بوده، بیان و نحوه برخورد وی با اقشار مختلف جامعه مشخص شود. نتیجه حاصل از این پژوهش این بوده که ابوسعید تمام انسان ها را، بدون توجه به رنگ، نژاد، جنس و دین آن ها دوست داشته و به ایشان مهر می ورزیده است. بیشترین منابع تاثیر گذار بر نگرش محبت آمیز او نسبت به انسان، علاوه بر قرآن، سنت پیامبر(ص) و استادان، چهار عارف بزرگ ایرانی یعنی، بایزید بسطامی، منصور حلاج، ابوالعباس قصاب آملی و ابوالحسن خرقانی بوده اند، که به قول سهروردی ادامه دهنده حکمت خسروانی ایران باستان بوده اند. ابوسعید گزیده و عصاره عرفان پیش از خود بوده است. در رفتار و گفتار ابوسعید مهرورزی و شفقت نسبت به انسان موج می زند. در نزد وی شادی و شادکردن دیگران، فریضه است.

«روح الارواح فی شرح اسماءالملک الفتاح»، کهن ترین اثر مستقل فارسی در شرح اسماءالله نگاشته شهاب الدین ابوالقاسم احمدبن ابی المظفر منصور سمعانی، است. از آنجا که حکایت پردازی، یکی از مهمترین روش مولفان کتب عرفانی در جهت القای مفاهیم عرفانی بوده، سمعانی نیز در تفسیر اسماء حسنی در روح الارواح از این سنت بهره برده است. در این پژوهش حکایت های کتاب مذکور مورد مطالعه قرار گرفته و از آنجا که یکی از شیوه های کاربردی در مطالعه حکایات، تجزیه و تحلیل ساختاری آنها است و ولادیمیر پراپ، محقق روسی، از نخستین کسانی است که به این نوع تحلیل قصه های عامیانه توجه کرده؛ حکایت های روح الارواح بر اساس نظریه ریخت شناسی پراپ بررسی شده است. پراپ با مطالعه یکصد قصه پریان در ادبیات روسی نشان داد که قصه های پریان، برخلاف تفاوت های ظاهری، از نظر انواع شخصیت و عملکرد آنها، نوعی همانندی دارند. همچنین دریافت که تعداد این عملکردها محدود، و دارای توالی مشابه می باشند. در این پژوهش با مطالعه ده حکایت از حکایت های عرفانی روح الارواح بر اساس الگوی ریخت شناسی پراپ، قابلیت تطبیق این الگو بر حکایات این کتاب بررسی شد و نتیجه حاکی از آن است که ساختار حکایت های عرفانی به طور کامل با الگوی پراپ مطابقت ندارد؛ ولیکن با حذف تعدادی از خویشکاری ها چون غیبت، تعقیب، رهایی، رسوایی، عروسی و افزودن خویشکاری یاریگر یاری می رساند و شکست قهرمان، به الگوی پراپ می توان حکایت های عرفانی این کتاب را بر اساس نظریه ریخت شناسی پراپ مورد مطالعه قرار داده و به سایر حکایت های عرفانی نیز تعمیم داد.