محسن رضائیان

همایش علمی پیشگیری از خودکشی، در روزهای یک شنبه بیست و پنجم و دوشنبه بیست وششم شهریور ماه سال جاری (1403) به همت جمعیت علمی پیشگیری از خودکشی ایران، برگزار گردید. سالن همایش های رازی در دانشگاه علوم پزشکی ایران، میزبان این رویداد کم نظیر بود. علاوه بر سخنرانی های افتتاحیه و سخنرانی های کلیدی، همایش از هفت پنل تشکیل شده بود. عنوان پنل اول، چالش های اجرای برنامه ملی پیشگیری از خودکشی ایران بود. پنل دوم، با عنوان پیشگیری از خودکشی در محیط های کاری و پنل سوم با عنوان پیشگیری از خودکشی در دانش آموزان، دانشجویان و کادر درمان بود. در حالی که پنل های چهارم، پنجم و ششم به ترتیب به پیشگیری از خودکشی از منظر قضایی، نقش رسانه و فناوری های نوین در پیشگیری از خودکشی و مدیریت سلامت در حوادث خودکشی اختصاص داشت. آخرین پنل هم به تجربه زیسته در خودکشی پرداخته بود. با این تنوع در عناوین پنل ها، همایش به خوبی موفق شد که موضوعات نسبتا وسیعی را در ارتباط با خودکشی پوشش دهد. به ویژه این که اغلب سخنرانی ها از سطح بسیار خوبی برخوردار بودند و در انتهای همایش نیز، بیانیه جامعی تهیه و قرائت گردید. اینجانب افتخار آن را داشتم که در پنل سوم به موضوع خوشه های خودکشی بپردازم. همچنین در پنل آخر، مسئولیت اداره پنل را بر عهده داشته باشم. خوشه های خودکشی از آن جهت مهم هستند که می توانند نظام های سلامت در هر کشوری را با دشواری های بسیار عدیده ای رو به رو نمایند و ما قبلا در یکی از مقالات مجله دانشگاه نیز به این موضوع بسیار مهم، پرداخته بودیم (1). اما پنل آخر که به ارائه تجربیات دست اول از افرادی می پرداخت که عزیزان خود را به دلیل خودکشی از دست داده بودند، تاثیرگذارترین پنل این همایش بود. مطالب مطرح شده در این پنل به خوبی بیان گر آن بود که داغ از دست دادن عزیزان به علت خودکشی برای سال ها باقی مانده و از همین رو، باید برنامه های پیشگیری از خودکشی را با جدیت هرچه تمام تر، به مرحله اجرا در آورد (2). خوشبختانه در این همایش، از کتاب در" اوج تاریکی" که ترجمه کتاب When it is darkest روانشناس ایرلندی، پروفسور روری اوکانر (Rory O'Connor) بود نیز رونمایی شد. این کتاب که توسط مصلح میرزایی، مینو میری و اینجانب، ترجمه و توسط انتشارات ققنوس در تابستان سال جاری به زیور طبع آراسته شده است، با استقبال بسیار زیاد شرکت کنندگان در همایش رو به رو گردید. علاقمندان می توانند به مرور این کتاب که در همین شماره از مجله دانشگاه نیز منتشر گردیده است (3)، مراجعه نمایند.

کتاب در اوج تاریکی (When it is Darkest) داری زیر عنوان، چرا افراد خودکشی می کنند و برای پیشگیری از آن چه می توان کرد (Why People Die by Suicide and What We Can Do to Prevent It) است. این کتاب، به قلم روری اوکانر (Rory O'Connor) و برای اولین بار در سال 2021 میلادی، توسط انتشارات Penguin Random House منتشر گردید. اوکانر، متخصص روانشناسی سلامت است و تقریبا سه دهه از عمر خود را وقف تحقیقات برای خودکشی و پیشگیری از آن کرده است. وی که از سال 2013 عضو هئیت علمی دانشگاه گلاسکو است، از سال 2021 همزمان با چاپ این کتاب نیز، به ریاست انجمن بین المللی پیشگیری از خودکشی، انتخاب گردیده است. اوکانر در مقدمه این کتاب توضیح می دهد که چگونه در سال 1994 از یک دانشجوی کارشناسی در دانشگاه کوئینز بلفاست و به درخواست استاد خود، پرفسور نوئل، تبدیل به یک دانشجوی مقطع دکتری روانشناسی سلامت در حوزه خودکشی گردیده است. وی این نکته را، نقطه عطفی در زندگی خود می داند. هر چند که با کمال تاسف در مقدمه کتاب توضیح می دهد که چند سال بعد، پروفسور نوئل خودکشی نموده و اوکانر را برای همیشه در تب و تاب این نکته تنها می گذارد که چرا به وقت نیاز، هیچ کاری برای استاد خودش انجام نداده است. در مقدمه، اوکانر هم چنین توضیح می دهد که چگونه با مطالعه گسترده متون علمی، انجام تحقیقات میدانی و تجربیات شخصی، آرام آرام به ایده ی نوشتن این کتاب در بحبوحه همه گیری کووید 19 دست پیدا کرده است. آن طور که وی توضیح می دهد، نوشتن کتاب یک سال طول کشیده است. کتابی که در آن، خواننده نه تنها با متون علمی نوشته شده پیرامون خودکشی و چگونگی پیشگیری از آن آشنا می شود، بلکه با نقل خاطرات و خود افشاگری هایی که نویسنده در جای جای کتاب به آن ها اشاره می کند، خواندن این کتاب علمی برای وی، مانند یک رمان ادبی، جذاب می گردد. اوکانر معتقد است افرادی که خودکشی می کنند، آدم های خودخواهی نیستند. بلکه آن ها در تونلی از نامیدی گیر افتاده اند که بر اساس شکست ها و تحقیرهای متوالی در زندگی، وارد آن شده اند. تونلی که فرد خودکشی گرا در آن لحظه که تصمیم خود برای خودکشی را عملی می کند، نمی تواند نوری را در انتهای آن ببیند. یکی از خاطرات اوکانر درست در همین جا، به دوران کودکی وی برمی گردد که با دوستانش برای بازی، به حومه شهر رفته بودند و اتفاقا وی از سر بازیگوشی از دوستانش جدا می شود و وارد تونلی می گردد بعد از آنکه مدتی در تونل قدم می زند پای وی می پیچد و در چاله ای گیر می کند. این جاست که وی احساس گیرافتادن در تونل را تجربه می کند، تونلی که هیچ نوری در انتهای آن برای وی متصور نیست. هوا سرد است و رو به تاریکی گذاشته وی هر چه که دوستانش را صدا می زند، پاسخی نمی شنود. هم زمان، هیچ قدرتی در وجود خود نیز نمی یابد تا وضعیتش را تغیر دهد. برای مدتی فکر می کند که باقی مانده عمرش را باید در این تونل سپری نماید. اوکانر با ذکر این تجربه سعی می کند که خوانندگان کتاب را با مفهوم گیرافتادن در تونل، به روشنی آشنا نماید و کتاب کم از این نقل خاطرات ندارد، همین هاست که کتاب را خواندنی تر می نماید. در واقع اوکانر سعی می کند با این ترفند، مفاهیم علمی را به زبانی ساده و بسیار تاثیرگذار، برای خوانندگان خود توضیح دهد. او به خوبی از عهده ترجمان دانش (Knowledge Translation) برآمده است که در آن محققان سعی می کنند با زبان ساده، یافته های علمی را در اختیار عموم مردم قرار دهند . دقیقا به همین خاطر است که پرفسور تانیا بایرون در وصف این کتاب گفته است: "این کتاب باور نکردنی را بخوانید با خواندنش گریه کردم و یاد گرفتم." هم چنین، پرفسور استیو پیترز نیز در وصف کتاب آورده است "کتابی دلسوزانه، انسانی و تامل برانگیز". این کتاب تامل انگیز در چهار بخش و چهارده فصل، سازماندهی شده است. بخش اول با عنوان مرور کلی برخودکشی دارای سه فصل است: "چه کسی خودکشی می کند، چه زمانی و چگونه؟" "رنج حاصل از خودکشی گرایی چگونه رنجی است؟" "باورهای غلط و کژفهمی ها". بخش دوم با عنوان خودکشی بیش از آن که تمایل به مردن باشد، پایان دادن به رنج است، حاوی پنج فصل است: "درک خودکشی"، "خودکشی چه چیزی نیست"، "به سوی درک یک پارچه خودکشی، الگوی یک پارچه انگیزشی - ارادی رفتار خودکشی گرایانه"، "گذر از پرتگاه افکار خودکشی به رفتار خودکشی گرایانه". بخش سوم با عنوان آنچه باید برای حفظ ایمنی افراد خودکشی گرا انجام دهیم نیز دارای سه فصل است: "مداخلات تماسی مختصر"، "طرح ایمنی" و "مداخلات بلند مدت". و بالاخره، بخش چهارم با عنوان حمایت از افرادی که در معرض خودکشی اند یا بر اثر خودکشی سوگوار شده اند نیز دارای سه فصل است: "پرسیدن از افراد در مورد خودکشی"، "حمایت از افراد خودکشی گرا" و "پشت سر گذاشتن عواقب ناشی از خودکشی". تخصص اوکانر که روانشناسی سلامت است به وی کمک کرده تا از دید بالینی صرف نسبت به خودکشی، فراتر رفته و به دیدی اجتماعی نیز، نیم نگاهی داشته باشد. به ویژه این که در این کتاب، وی مدل معروف خود یعنی الگوی یکپارچه انگیزشی - ارادی (Integrated Motivational-Volitional) رفتار خودکشی گرایانه را به زبان ساده، تشریح می نماید. از این رو، خواندن کتاب برای تمام کسانی که با هر تخصصی در حوزه پیشگیری از خودکشی فعالیت نموده و یا به هر دلیلی با موضوع خودکشی رو به رو هستند، توصیه می گردد. خوشبختانه این کتاب توسط مصلح میرزایی، مینو میری و اینجانب به فارسی ترجمه شده و در تابستان سال 1403، توسط انتشارات ققنوس به زیور طبع آراسته و روانه بازار نشر گردیده است. استاد جعفر بوالهری روانپزشک نام آشنای کشورمان، پس از مطالعه این ترجمه و در وصف آن، بیان کرده اند که: "از مطالعه کتاب لذت بردم و زنده شدم، به شما نیز توصیه می کنم."

محصولات تنباکوی بدون دود یک چالش پیچیده و گسترده برای سلامت عمومی است. در میان انواع مختلف محصولات تنباکوی بدون دود، ناس (نسوار) به عنوان مهم ترین نوع این محصول در کشور ایران می باشد. هدف از این مطالعه، تعیین میزان فلز سمی کادمیوم در نمونه های ناس مورد مصرف در شهر رفسنجان بود.

در مطالعه توصیفی حاضر در مجموع 26 نمونه ناس به صورت تصادفی در تابستان 1401 از سطح شهر رفسنجان جمع آوری شد. پس از آماده سازی اولیه، از روش طیف سنجی جذب اتمی برای آنالیز میزان کادمیوم استفاده شد. برای مقایسه میانگین سطوح کادمیوم در نمونه های مختلف ناس از آزمون t مستقل استفاده شد.

نتایج نشان دهنده وجود کادمیوم در تمام نمونه های ناس مورد بررسی بود. میانگین و انحراف معیار سطح کادمیوم در تمام نمونه های مورد بررسی 58/0±98/2 میکروگرم/گرم و دامنه تغییرات میزان کادمیوم 25/1 تا 70/3 میکروگرم/گرم بود. اگرچه تفاوت سطح کادمیوم در نمونه ناس قهوه ای روشن در مقایسه با نمونه های سبز رنگ معنادار نبود، اما سطح آن در نمونه های ناس فله (30/0±3/3 میکروگرم/گرم) به طور معنی داری بالاتر از نمونه های بسته بندی (58/0±8/2 میکروگرم/گرم) شده بود (01/0=P).

مطالعه حاضر، اولین بررسی در مورد میزان آلودگی کادمیوم را در نمونه های ناس موجود در بازار ایران می باشد. نتایج بررسی حاضر نشان دهنده خطر بالقوه مواجهه با کادمیوم از طریق مصرف ناس در بین مصرف کنندگان ایرانی می باشد. بنابراین افزایش آگاهی عمومی جهت کاهش مصرف ناس در سطح شهرستان پیشنهاد می شود.

آموزش مجازی در دوران همه گیری کووید-19 رونق یافته است. این مطالعه به منظور تعیین میزان رضایت مدرسین دانشکده‏های پیراپزشکی، پرستاری مامایی، بهداشت و دندان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان نسبت به آموزش مجازی در زمان همه گیری کووید-19 در سال 1399-1400 اجرا شد.

در این مطالعه توصیفی، جمعیت مورد پژوهش شامل 100 نفر از مدرسینی بود که در سال تحصیلی 1400-1399 در دانشکده های مورد مطالعه تدریس می‏کرده اند. ابزار جمع‏آوری اطلاعات پرسش‏نامه محقق ساخته ای بود که پس از تدوین توسط حداقل 10 نفر از متخصصین در زمینه آموزش و با استفاده از شاخص‏های نسبت روایی محتوایی (Content validity ratio; CVR) و شاخص روایی محتوایی (Content validity index; CVI) مورد بررسی قرار گرفت. داده ها با استفاده از آزمون t مستقل، آنالیز واریانس یک طرفه و آزمون تعقیبی Tukey آنالیز شدند.

41 نفر (41 درصد) از مدرسین بیان کردند که آموزش مجازی را بعد از همه گیری کووید-19 ادامه می دهند، 89 نفر (89 درصد) سرعت اینترنت را مهم ترین مشکل آموزش مجازی می دانستند. میانگین نمره رضایت مندی در گروه سنی 30 تا 40 سال و سابقه تدریس کم تر از 5 سال و مرتبه علمی استاد به طور معنی داری بیش از میانگین نمره سایر گروه ها بود (05/0P<).

یافته های مطالعه حاضر نشان داد که رضایت مندی کلی مدرسین از آموزش مجازی در سطح متوسطی قرار دارد. از دیدگاه مدرسین برخی ابعاد آموزش مجازی از جمله سطح تعامل با دانشجو، ارائه و دریافت بازخورد و ارزیابی تکوینی و تجمعی دانشجو نیاز به ارتقاء دارد. از این رو ارتقاء زیرساخت ها و توانمندسازی مدرسین جهت بهبود کیفیت آموزش مجازی ضروری به نظر می رسد.

گزارش مسولانه اخبار خودکشی می تواند از رخداد آن پیشگیری کند. هدف از انجام مطالعه حاضر، تعیین وضعیت گزارش اخبار خودکشی منتشرشده در روزنامه ها و خبرگزاری های ملی طی سال های 1398 و 1399و طی پاندمی کووید-19 می باشد.

پژوهش توصیفی حاضر یک مطالعه پیگیر است که برای اولین بار درسال 1397انجام شد. اخبار منتشرشده از 9 روزنامه (همشهری، جام جم، ایران، اطلاعات، کیهان، شرق، اعتماد، آرمان و شهروند) و 6 خبرگزاری ملی (ایسنا، ایرنا، فارس، خبرآنلاین، مهر و تسنیم) از ابتدای فروردین 1398 تا پایان اسفند 1399، استخراج و نتایج به صورت تعداد (درصد)، میانگین و انحراف معیار گزارش شد. داده ها با استفاده از آزمون های t مستقل و مجذور کای آنالیز گردید.

در مجموع 927 خبر (روزنامه ها 416 و خبرگزاری ها511 مورد) مربوط به خودکشی استخراج گردید. میانگین نمره انطباق در روزنامه ها و خبرگزاری ها به ترتیب 46/9 و 28/9 از 15 بدست آمد. در مجموع، تعداد اخبار گزارش شده مربوط به خودکشی در روزنامه ها و خبرگزاری ها در سال 1398 نسبت به سال 1397کاهش یافته ولی در سال 1399 افزایش چشم گیری داشته است، این روند در تمام روزنامه ها به جز همشهری و اطلاعات و تمام خبرگزاری ها به جز مهر و ایرنا قابل مشاهده است. میانگین نمره انطباق در سال های 1398 و 1399 نسبت به سال 1397 افزایش یافته، ولی در سال 1399 نسبت به سال 1398 کاهش داشته است.

اخبار منتشرشده در روزنامه ها و خبرگزاری ها در بعضی موارد تا حدودی غیر مسئولانه انجام گرفته بود. اگرچه این اخبار نسبت به سال 1397 بهتر منتشر می گردد، اما باید پرسنل رسانه ها و سردبیران مجلات و روزنامه ها در این زمینه آموزش لازم را دریافت نمایند.

در سخن سردبیری شماره قبل مجله دانشگاه، به معرفی برنامه ملی پیشگیری از خودکشی در کشور پرداختیم (1). در این سخن سردبیری قصد داریم تا به آسیب شناسی این برنامه پرداخته و به این سوال پاسخ دهیم که چرا برنامه ملی پیشگیری از خودکشی تاکنون، موفق به کاهش سالانه دو درصدی میزان اقدام و فوت ناشی از خودکشی در جمعیت ایران نسبت به سال پایه آن یعنی سال 1400 نشده است (2). اگرچه در پاسخ به این سوال می توان دلایل گوناگونی را اقامه نمود، اما تمرکز این سخن سردبیری فقط در بر گیرنده دو دلیل بسیار مهم و به هم پیوسته بوده و ذکر کامل این دلایل را باید به یک مقاله مفصل دیگر، موکول نماییم. اولین دلیل مهم، عدم وجود یک نهاد قدرتمند برای تصمیم گیری، ایجاد هماهنگی و اجرای برنامه می باشد. دومین دلیل هم، عدم توجه کافی به ظرفیت ها و حمایت های محلی برای اجرای موفقیت آمیز برنامه است. آنچه که در ادامه می آید، تشریح این دو دلیل مهم بوده و ما در سخن سردبیری شماره آینده، به ارائه یک راه کار چندوجهی پیشگیری از خودکشی خواهیم پرداخت که از قابلیت کاربرد برای کشور عزیزمان، برخوردار است. عدم وجود یک نهاد قدرتمند برای تصمیم گیری، ایجاد هماهنگی و اجرای برنامه عدم وجود یک نهاد قدرتمند برای تصمیم گیری، ایجاد هماهنگی و اجرای برنامه، یکی از مهم ترین نقاط ضعف برنامه ملی پیشگیری از خودکشی در ایران است. این در حالی است که برای موفقیت برنامه ملی پیشگیری از خودکشی، وجود چنین نهاد قدرتمندی هم در سطح کشور، هم در سطوح استانی و هم در سطوح شهرستانی، ضرورتی انکار ناپذیر است. بر اساس آن چه که در نسخه آذر ماه سال 1400 این برنامه آمده است"حوزه ریاست دانشگاه های علوم پزشکی واقع در مراکز استان ها، باید تدابیری اتخاذ نمایند تا در هر سال، چهار جلسه کارگروه سلامت و امنیت غذایی استان با موضوعات ارزیابی وضعیت خودکشی در استان در سال گذشته (فروردین ماه)، مرور اقدامات پیش رو در حوزه پیشگیری از خودکشی (تیرماه)، گزارش اقدامات صورت گرفته (مهر ماه) و نهایتا جمع‏بندی و تحلیل آمار خودکشی (دی ماه)، با محوریت استانداری تشکیل گردد. این جلسات باید با حضور و ارائه گزارش از سوی نمایندگانی از سایر دانشگاه/دانشکده های واقع در استان، نمایندگانی از اداره کل آموزش و پرورش استان، شبکه صدا و سیمای استان، اداره کل جهاد کشاورزی استان، هیات مدیره سازمان نظام پزشکی استان، فرماندهی بهداشت و درمان ارتش، فرماندهی ناحیه انتظامی، اداره کل بازرگانی، اداره کل مدیریت و برنامه ریزی استان، اداره کل امور اقتصادی و دارایی استان، و اداره کل تعاون و کار و رفاه اجتماعی (معاونت رفاه) و مدیرکل بهزیستی استان تشکیل گردند (2)." اگرچه، برگزاری چنین جلساتی بسیار مفید و ضروری است، اما به هیچ وجه، جای خالی یک نهاد قدرتمند برای تصمیم گیری، ایجاد هماهنگی و اجرای برنامه در سطح استان های کشور را پر نخواهد کرد. همین نکته برای سطح کلان کشوری و هم چنین سطوح خرد شهرستانی نیز، صدق می نماید. عدم توجه کافی به ظرفیت ها و حمایت های محلی همان طور که گفته شد، عدم توجه کافی به ظرفیت ها و حمایت های محلی برای اجرای موفقیت آمیز برنامه، دومین دلیل مهم عدم موفقیت برنامه ملی پیشگیری از خودکشی در ایران است. منظور از ظرفیت ها و حمایت های محلی، به ظرفیت ها و حمایت هایی برمی گردد که در سطح هر شهرستان کشور، باید به آن ها توجه نمود. بر اساس آن چه که در نسخه آذر ماه سال 1400 برنامه ملی آمده است: "برنامه پیشگیری از خودکشی در استان، تابع برنامه عملیاتی وزارت متبوع خواهد بود. این برنامه در سال 1400 ویرایش شده و برنامه عملیاتی آن بر خلاف سایر برنامه‏های گروه سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد به صورت 5 ساله تدوین شده است. البته در جلسات آموزشی ابلاغ این برنامه، بر حق تعدیل برنامه توسط دانشگاه به اقتضاء شرایط محیطی و بافت خاص منطقه تاکید شده است (2)." با این وجود، ساز و کار این حق تعدیل در سطوح استانی و به ویژه در سطوح شهرستانی، مشخص نیست. باوم Baum در مقاله خود سعی می کند ضرورت توجه به ظرفیت ها و حمایت های محلی را با بهره گیری از مثال تمثیلی اثر گردوشکن (Nut cracker effect)، بیان نماید. وی برای آن که نظر خود را به خوبی توضیح دهد، به تصویری مانند شکل 1 اشاره می کند (3). سیاست های ملی حمایت های محلی شکل 1- اثر گردو شکن در برنامه ریزی های ملی که موفقیت آن ها، نیازمند حمایتهای محلی است آن چه که در این تصویر مشخص است، آن است که برای شکستن گردو که مثال تمثیلی برای موفقیت برنامه های ملی نظیر برنامه ملی پیشگیری از خودکشی است، ما به دو اهرم قدرتمند نیاز داریم: اهرم بالایی، همان برنامه ملی است که باید به شکلی کاملا علمی نوشته شده و برای اجراء، ابلاغ گردد. اما اگر اهرم قدرتمند دوم که در پایین قرار دارد، هم زمان فعال نشده و یا به فعال شدن آن توجه کافی مبذول نگردد، آن وقت به اهداف برنامه که همان تمثیل شگستن گردو است دست نخواهیم یافت (3). ذکر این نکته ضروری است که راه کار های پیشگیری از خودکشی، مانند راه کارهای پیشگیری از هر آسیب و یا بیماری دیگر، از دو جزء برخوردار است. جزء ملی، که در آن تحت عنوان راه کار های بالا و پایین (Top down) اشاره می گردد که در جای خود حائز اهمیت بسیار زیادی است. اما جزء محلی نیز که به همان اندازه حائز اهمیت است، تحت عنوان راه کارهای پایین به بالا (Bottom up) نام گذاری می شود (4). متاسفانه در بازدیدهای گوناگونی که برای ارزشیابی برنامه های پیشگیری از خودکشی در استان ها و شهرستان های مختلف کشور داشته ام، به ضعف شدید راه کارهای پایین به بالا پی برده ام. این نکته بدان معناست که برنامه های ملی با طراحی خوب و سنجش همه جوانب، متاسفانه به حمایت ها، خلاقیت ها و راه کارهای پایین به بالا، توجه کافی را مبذول نمی نمایند.

در سخنان سردبیری شماره های قبل مجله دانشگاه، با انواع رفتار خودکشی آشنا شده و به ضرورت پیشگیری از آن ها در قالب راهکارهای چند وجهی، پرداختیم (6-1). در این سخن سردبیری قصد داریم تا خوانندگان فرهیخته مجله دانشگاه را با برنامه ملی پیشگیری از خودکشی در ایران، آشنا نماییم. در کشور ما، برنامه های ملی در حوزه سلامت، توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و با استناد به تحقیقات موجود و انجام مطالعات راهنما و با بهره گیری از نظرات خبرگان، طراحی و جهت ابلاغ به دانشگاه های علوم پزشکی ارسال می گردد. یکی از این برنامه ها، برنامه ملی پیشگیری از خودکشی است که سابقه طراحی اولیه آن به سال 1379 برمی گردد (7). رئوس کلی این برنامه بر اساس نسخه آذر ماه سال 1400 آن عبارت است از: توسعه و ترویج فعالیت های پیشگیری از خودکشی، ارتقاء آگاهی جامعه و ظرفیت پاسخگویی به رفتار خودکشی و ارائه خدمات لازم به تمامی افراد در معرض خطر یا اقدام کننده به خودکشی (8). آنچه که در ادامه می آید، معرفی راهکارها و اهداف برنامه بوده و ما در سخن سردبیری شماره آینده به آسیب شناسی برنامه، خواهیم پرداخت. بر اساس نسخه آذر ماه سال 1400، برنامه ملی پیشگیری از خودکشی ایران دارای شش استراتژی به شرح زیر است:1. افزایش روایی داده های مربوط به خودکشی از طریق: "توانمندسازی کارشناسان مسئول ثبت داده های خودکشی در سامانه معاونت بهداشت؛ استانداردسازی ثبت داده های خودکشی در سامانه معاونت بهداشت؛ هماهنگی بین معاونت بهداشت و درمان جهت ثبت داده‏های اقدام به خودکشی در مراجعه کنندگان به بیمارستان ها؛ توانمندسازی کارکنان بیمارستانی مرتبط با ثبت موارد خودکشی در بیمارستان ها؛ تعامل و همکاری با سازمان پزشکی قانونی جهت دریافت داده های استاندارد فوت ناشی از خودکشی؛ و تعامل و همکاری با آموزش و پرورش، وزارت علوم، بهزیستی و نیروهای نظامی و انتظامی جهت دریافت داده‏های خودکشی در گروه های هدف تحت پوشش (8(." 2. افزایش آگاهی عمومی پیرامون رفتارهای خودکشی از طریق: " استفاده از ظرفیت تولی گری نظام سلامت در جهت انگ زدایی از مشکلات و اختلالات سلامت روان در میان سیاست گذاران و مسئولین اجرایی؛ تعامل و همکاری با دفتر آموزش و ارتقاء سلامت در راستای آموزش های همگانی موثر در پیشگیری از خودکشی؛ توانمندسازی جمعیت عمومی پیرامون خودمراقبتی در حوزه سلامت روان و پیشگیری از خودکشی؛ توانمندسازی افراد تحت پوشش مدارس (دانش آموزان و والدین)، دانشگاه ها، محیط های کاری، محیط های نظامی، و زنان خانه دار پیرامون خودمراقبتی در حوزه سلامت روان و پیشگیری از خودکشی؛ آموزش مهارت های زندگی و تاب آوری به افراد تحت پوشش مدارس (دانش آموزان و والدین)، دانشگاه ها، محیط های کاری، محیط های نظامی، زنان خانه دار؛ و افزایش تاب آوری از طریق ترویج باورهای صحیح دینی و فرهنگی با محوریت پیشگیری از خودکشی (8)." 3. ارتقاء کمی و کیفی خدمات ارائه شده به افراد در معرض خطر و اقدام کننده به خودکشی از طریق:" توانمندسازی بهورزان/کارشناسان مراقب سلامت خانه های بهداشت روستایی/پایگاه های سلامت شهری در خصوص غربالگری و شناسایی افکار خودکشی؛ افزایش توانایی پزشکان عمومی مراکز خدمات جامع سلامت شهری/ روستایی در خصوص ارزیابی خطر و مدیریت بالینی بیماران دارای افکار خودکشی؛ بهبود کیفی خدمات ارائه شده توسط کارشناسان سلامت روان مراکز خدمات جامع سلامت شهری/روستایی جهت ارائه مداخلات روانشناختی به افراد در معرض خطر خودکشی؛ ارتقاء زیرساخت های بیمارستانی و تقویت ظرفیت نیروی انسانی در حوزه خدمات تخصصی؛ توانمندسازی کارکنان ارائه دهنده خدمت به بیماران در معرض خطر یا اقدام کننده به خودکشی در بیمارستان ها؛ تبیین فرآیندهای شناسایی، مدیریت، و ارجاع افراد در معرض خطر یا اقدام کننده به خودکشی در گروه های هدف تحت پوشش سایر دستگاه ها؛ توانمندسازی کارکنان بهداشتی، درمانی، مشاوره و افراد کلیدی و موثر در حوزه پیشگیری از خودکشی تحت پوشش سایر دستگاه ها؛ ایجاد هماهنگی بین دستگاه های مرتبط با مدیریت صحنه های اقدام به خودکشی در مکان های عمومی (اتوبان ها، پل های هوایی، ایستگاه های مترو)؛ توانمندسازی نیروی های خط مقدم مدیریت صحنه های اقدام به خودکشی (آتش نشانان، پلیس، مدکاران اورژانس اجتماعی، کارکنان اورژانس کشور)؛ ایجاد هماهنگی بین دستگاه های مرتبط با خدمات مددکاری برای افراد در معرض خطر خودکشی؛ و توانمندسازی نیروی های فعال در حوزه خدمات مددکاری برای افراد در معرض خطر خودکشی (8)." 4. ساماندهی اخبار و سایر محتواهای انتشاریافته مرتبط با خودکشی در رسانه ها از طریق: "توانمندسازی اصحاب رسانه های رسمی در جهت انعکاس استاندارد اخبار و سایر محتواهای انتشار یافته مرتبط با خودکشی؛ مدیریت انتشار اخبار و سایر محتواهای انتشار یافته مرتبط با خودکشی در رسانه ها و اتخاذ تدابیر قانونی در مواجهه با تخلفات این حوزه؛ و رصد و مدیریت فضای مجازی و شبکه های اجتماعی در مورد مطالب غیرمجاز پیرامون خودکشی (8)." 5. محدودیت دسترسی به روش های شایع و مهلک خودکشی از طریق: " ارتقاء استانداردهای ایمنی توزیع سموم کشاورزی؛ توانمندسازی کشاورزان و باغداران در خصوص دستورالعمل ایمنی سموم کشاورزی؛ تقویت همکاری نهادهای نظارتی، انتظامی و قضایی در زمینه شناسایی، ارجاع به محاکم قضایی و اعمال قانون در مورد عوامل خرید و فروش قرص برنج؛ ساماندهی نظارت بر فروش دارو در داروخانه ها و محل های غیرمجاز توسط سازمان غذا و دارو و نیروهای انتظامی/ قضایی؛ ساماندهی نظارت بر توزیع متادون در مراکز دارای مجوز درمان اعتیاد و فروش غیرقانونی در محل های غیرمجاز توسط معاونت درمان و نیروهای انتظامی/ قضایی؛ مشخص نمودن ضوابط ایمنی در مکان های عمومی پرخطر برای پیشگیری از خودکشی؛ و بهبود ایمنی اتوبان ها، پل های هوایی، ساختمان های مرتفع عمومی و ایستگاه های مترو با رویکرد پیشگیری از خودکشی (8)." 6. افزایش پژوهش های کاربردی در زمینه خودکشی از طریق: " حمایت علمی، مالی و اجرایی به منظور تسهیل انجام طرح های تحقیقاتی کاربردی در زمینه پیشگیری از خودکشی (8)." برای این برنامه، یک بازه پنج ساله در نظر گرفته شده و قرار برآن است که برنامه، از ابتدای سال 1401 تا پایان سال 1405 به مرحله اجراء درآید. هدف کلان برنامه نیز کاهش 10 درصد میزان اقدام و فوت ناشی از خودکشی در جمعیت در ایران نسبت به سال پایه آن یعنی سال 1400، قلمداد شده است (8).

خودکشی و اقدام به آن یکی از مشکلات عمده بهداشت عمومی محسوب می شود و با توجه به عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، محیطی و فردی متفاوت است. لذا هدف مطالعه حاضر تعیین اپیدمیولوژی جغرافیایی خودکشی و اقدام به آن در یک دوره 5 ساله در سطح شهرستان های استان کهگیلویه و بویراحمد بود.

مواد و روش ها: 

در این مطالعه مقطعی، تمام افرادی که طی سال های 1396 تا 1400 در شهرستان های استان کهگیلویه و بویراحمد خودکشی (382 مورد) و اقدام به خودکشی (7039 مورد) داشتند، مورد بررسی قرار گرفتند. اطلاعات با چک لیست برنامه کشوری پیش گیری از خودکشی جمع آوری و میزان بروز استاندارد شده سنی برای شهرستان ها محاسبه شد.

بیشترین موارد خودکشی شهرستان ها در افراد سنین 15 تا 24 سال (50/76-80/30 درصد) و 25 تا 34 سال (50-90/5 درصد)، مجرد (100-20/46 درصد)، بیکار (90/52-54/23 درصد) و خانه دار (50/38-90/11 درصد) بود و هم چنین بیشترین موارد اقدام به خودکشی نیز در افراد سنین 15 تا 24 سال (50/57-40/44 درصد)، 25 تا 34 سال (60/32-70/25 درصد)، مجرد (70/80-69/45 درصد)، بیکار (10/70-84/20 درصد)، و خانه دار (83/45-50/18 درصد) بود. مردان بیشترین فراوانی را در خودکشی و زنان بیشترین فراوانی را در اقدام به خودکشی داشتند.

در همه شهرستان های استان، اکثر افرادی که خودکشی و یا اقدام به آن داشتند در سنین 15 تا 34 سال و بیکار بودند. لذا لازم است که متولیان امر سلامت نسبت به غربالگری و ارجاع گروه های آسیب پذیر و هم چنین ایجاد زمینه های اشتغال، تشکیل خانواده جوانان، آموزش مسائل بلوغ و دیگر مشکلات این گروه سنی توجه ویژه ای داشته باشند.

در مقالات سردبیری شماره های قبل مجله دانشگاه، با انواع رفتار خودکشی و ضرورت پیشگیری از آن ها در قالب راهکارهای چند وجهی آشنا شدیم (5-1). یکی دیگر از برنامه های چند وجهی که برای اولین بار در کشور استرالیا طراحی شده است، با عنوان طول عمر (Lifespan) شناخته می شود که در سال 2016 میلادی، با انتشار مقاله ای معرفی گردید (6). این رهیافت، یک راهکار جامعه محور بوده که دارای اجزاء مختلف و متنوعی است. یکی از نقاط قوت این برنامه در آن است که برنامه ریزی چند وجهی برای پیشگیری از خودکشی را در سطح محلی، انجام می دهد. این نکته، نه تنها کمک خواهد کرد که برنامه های پیشگیری از خودکشی مبتنی بر نیازهای محلی به اجراء درآیند، بلکه می تواند باعث موفقیت برنامه ها در اجراء نیز شود (7). اجزاء گوناگونی راهکار طول عمر عبارتند از:1. بررسی داده های خودکشی در سطح محلی و مشخص نمودن خدمات و فعالیت های موجود که برای پیشگیری از خودکشی در حال اجرا است. 2. بهبود بخشیدن به حفظ ایمنی افراد جامعه و کاهش دسترسی به ابزار و وسایل خودکشی. 3. تشویق و ترغیب رسانه ها به گزارش هدفمند و مسئولانه اخبار خودکشی. 4. تجهیز مراقبت های اولیه به منظورتشخیص و حمایت از افرادی که در استرس قرار گرفته اند. 5. تربیت و افزایش توانایی کارکنان سطح اول مراقبت های سلامت در برخورد صحیح با یک بحران. 6. تربیت افراد جامعه برای تشخیص و ارجاع صحیح افراد خودکشی گرا. 7. ارتقاء مراقبت های سلامت روان، مقاومت و درخواست کمک در صورت نیاز در سطح مدارس. 8. استفاده از درمان های مبتنی بر شواهد برای افراد خودکشی گرا. 9. ارتقاء خدمات اورژانسی و پیگیری مراقبت ها برای بحران های خودکشی. همانطور که گفته شد، این یک رهیافت نسبتا جامع برای پیشگیری از خودکشی است که اجازه می دهد نمایندگانی ازکلیه سازمان های ذیربط در برنامه های پیشگیری، در سطح محلی و در برنامه ریزی، اجرا و ارزشیابی آن به طور فعالانه، دخیل باشند. شاید به همین دلیل است که ارزشیابی های اولیه انجام شده نشان می دهد که این رهیافت توانسته است تا 21 درصد از خودکشی و تا 30 درصد از اقدام به خودکشی را کاهش دهد (8).

خشونت خانگی در دوران بارداری تهدید جدی بر سلامت جسمی، روحی و روانی مادر، جنین و در نهایت تهدید جدی بر سلامت و ساختار جامعه است. در نتیجه این مطالعه با هدف تعیین رابطه بین خشونت خانگی در طی بارداری با پیامد های نوزادی، در زنان باردار شهر رفسنجان انجام شد.

در این مطالعه مورد-شاهدی، جمع آوری داده ها با استفاده از پرسش نامه سه قسمتی شامل اطلاعات جمعیت شناختی، خشونت خانگی و پیامد های نوزادی انجام شد. حجم نمونه برای گروه مورد (دارای حداقل یک پیامد نوزادی) 20 نفر محاسبه شد که برای دست یابی به این تعداد، انجام پرسش گری از 211 زن باردار مراجعه کننده به زایشگاه نیک نفس رفسنجان در سال های 1399 و 1400 انجام شد. به ازای هر فرد مورد، سه نفر از افراد بدون پیامد که از لحاظ سن و تعداد فرزند با ایشان همسان بودند، به عنوان شاهد انتخاب شدند (60 نفر). داده ها با استفاده از رگرسیون لجستیک چندگانه تجزیه و تحلیل شد.

تعداد 13 نفر (7/21 درصد) از گروه شاهد و 10 نفر (50 درصد) از گروه مورد با خشونت دوران بارداری مواجهه داشته اند (015/0=P). نتایج رگرسیون لجستیک چندگانه نشان داد با تعدیل اثر سن همسر، شانس بروز حداقل یک پیامد نوزادی در مادرانی که در طول دوره بارداری مورد خشونت قرار گرفته اند 29/3 برابر مادرانی بوده که مورد خشونت قرار نگرفته اند (036/0=P).

بر طبق نتایج مطالعه حاضر، به نظر می رسد خشونت خانگی باعث افزایش پیامد ها و عوارض بارداری می شود. در نتیجه برنامه ریزی مناسب برای اجرای فرآیند های مداخله گر و آگاهی بخش ضروری به نظر می رسد.

در سخنان سردبیری شماره های قبل مجله دانشگاه، با انواع رفتار خودکشی و ضرورت پیشگیری از آن ها در قالب راهکار های چند وجهی آشنا شدیم (4-1). یکی از مهم ترین راهکار های چند وجهی دیگر برای مقابله با خودکشی با عنوان خودکشی صفر (Zero Suicide) شناخته می شود. این برنامه برای اولین بار در سال 2011 میلادی در کشور آمریکا طراحی شد (5) و سپس به مرور، جای خود را در برخی از کشورهای دیگر جهان باز نموده است. تمرکز این برنامه بیشتر بر روی نظام های مراقبت بهداشتی و درمانی است و بر مداخله در سطح جامعه، تاکید نمی کند. از این رو، اجزاء این راهکار چند وجهی هم، بیشتر متمرکز بر فعالیت های نظام های بهداشتی و درمانی است و مشتمل بر رهبری، آموزش، غربالگری و ارزیابی افراد در معرض خطر، نوشتن یک پروتکل درمانی قوی برای افراد در معرض خطر، تهیه یک برنامه پیشگیری از خودکشی با کمک خود فرد، کاهش دسترسی به مواد و ابزارهای کشنده و امکان دسترسی به خدمات تخصصی برای فرد خودکشی گرا می باشد. سایر اجزاء برنامه نیز شامل استفاده از درمان های مبتنی بر شواهد برای افراد خودکشی گرا، فراهم آوردن حمایت های لازم در طول دوره درمانی و اندازه گیری پیامدهای حاصل از برنامه و اقدام به بهبود برنامه در حین اجرای آن می باشند (5). بنابراین، خودکشی صفر در واقع یک برنامه خودکشی چند وجهی است که بر روی مراکز و سازماهایی تمرکز می کند که خدمات پیشگیری از خودکشی را به ویژه در سطوح بالینی ارائه می نمایند. این برنامه دارای وب سایت http://zerosuicide.sprc.org/ می باشد که در آن، مدل برنامه ارائه شده و از سازمان های مرتبط درخواست می گردد که به این برنامه بپیوندند. تاکنون ارزشیابی های به عمل آمده، نشان داده است که اجرای این برنامه در برخی از سازمان ها و مراکز، با موفقیت هایی همراه بوده است. با این وجود، این راهکار منتقدان فراوانی نیز دارد که معتقد هستند نتایج ارزشیابی های به عمل آمده، میزان موفقیت این برنامه را بیشتر از آنچه که واقعا رخ داده، گزارش نموده اند. از همین رو، آن ها معتقد هستند که نیاز به انجام ارزشیابی های جامع تری، برای بررسی میزان موفقیت واقعی این برنامه، وجود دارد (6). در انتها باید مجددا به این نکته اشاره نمود که این برنامه، کمتر به ریشه های رخداد خودکشی در جامعه پرداخته است و بیشتر به درمان افراد خودکشی گرا، اهمیت می دهد. از این رو در این برنامه، سایر اجزاء بسیار مهم یک استراتژی جامع برای پیشگیری از خودکشی، نظیر برنامه های آگاهی بخش به عموم افراد جامعه، گزارش صحیح و مسئولانه اخبار خودکشی در رسانه ها یا کاهش دسترسی به ابزار و وسایل خودکشی در سطح جامعه، دیده نشده است.

توسعه مقیاس سلامت روان در بین دانشجویان، مستلزم استفاده از ابزارهای غربالگری کارآمد و متناسب با فرهنگ جامعه است. از آن جایی که هر ابزار ارزیابی مانند پرسش نامه، باید روایی و پایایی مناسبی داشته باشد، مطالعه حاضر با هدف تعیین روایی و پایایی پرسش نامه مورد استفاده در تعیین افکار خودکشی و اقدام به آن در دانشجویان یک دانشگاه صنعتی ایران در سال 1400 انجام شده است.

این مطالعه توصیفی در سال 1400 بر روی 8440 نفر از دانشجویان یک دانشگاه صنعتی ایران انجام شد. ابزار جمع آوری داده ها پرسش نامه بود که روایی محتوایی آن با استفاده از نسبت روایی محتوایی (Content validity ratio; CVR) و شاخص روایی محتوایی (Content validity index; CVI) بررسی شد. پایایی درونی پرسش نامه به روش آلفای کرونباخ و Kuder-Richardson بررسی شد.

از آن جا که تعداد 10 نفر از کارشناسان سوالات را بررسی کردند،CVR  قابل قبول برای این پرسش نامه 62/0 بود که تعداد 39 سوال در محدوده قابل قبول قرار گرفتند. در بررسی CVI سوالات هم تعداد 40 سوال دارای CVI قابل قبول (بالاتر از 79/0) بودند. ضرایب آلفای کرونباخ و Kuder-Richardson در سنجش پایایی درونی دو مقیاس این پرسش نامه به ترتیب 93/0 و 87/0 محاسبه گردید که  نشان می دهد این پرسش نامه از پایایی خوبی برخوردار است.

بر اساس نتایج مطالعه حاضر، پرسش نامه سلامت روانی و اجتماعی دانشجویان از روایی و پایایی نسبتا مناسبی برخوردار است، اما تغییر و جایگزینی برخی از سوالات که نسبت روایی محتوایی و شاخص روایی محتوایی مطلوبی نداشتند ضروری به نظر می رسد.

در سخنان سردبیری شماره های قبل، با انواع رفتار خودکشی و ضرورت پیشگیری از آن ها در قالب استراتژی های چند وجهی آشنا شدیم [3-1]. یکی از مهمترین این استراتژی های چند وجهی که در کشورهای اروپایی در حال انجام است، با نام اتحاد اروپا علیه افسردگی(European Alliance Against Depression) شناخته می شود [4]. برای اولین بار، این استراتژی با عنوان اتحاد علیه افسردگی (The Alliance Against Depression) در سال 2001 میلادی، به مرحله اجرا درآمد [5]، اما در سال 2004 میلادی، واژه اروپا به نام این استراتژی اضافه شد. این رهیافت چند وجهی در ابتدا از چهار جزء تشکیل شده بود که عبارت بودند از [4]:1. گزارش صحیح و مطابق با دستورالعمل اخبار خودکشی در رسانه ها .
2. آموزش دروازه بانان، یعنی کسانی که در خط اول ارائه خدمات می توانند یک فرد خودکشی گرا را تشخیص داده و وی را برای دریافت خدمات و مراقبت های بیشتر، ارجاع دهند.
3. ارتقاء مراقبت های غربالگری و درمانی رفتار خودکشی در مجموعه مراقبت های اولیه بهداشتی و همچنین مراقبت های سلامت روان.
4. فراهم آوردن حمایت های لازم برای افراد در معرض خودکشی و خانواده های آنان.
لازم به توضیح است همان طور که از اسم این استراتژی چند وجهی بر می آید، هدف اصلی آن افزایش آگاهی و دانش اعضاء جامعه درباره بیماری افسردگی است. این رهیافت، یک استراتژی جامعه محور است که بعدها در سال 2009 میلادی، یک جزء دیگر به این برنامه اضافه شد که هدف آن، محدود کردن دسترسی به روش ها و ابزارهای مورد استفاده در خودکشی می باشد [6]. برای اجرای موفقیت آمیز این برنامه، گروه های مشاوره که مشتمل بر اعضاء گوناگونی در سطوح محلی، منطقه ای و ملی هستند، اجرای آن را به دقت تحت نظر دارند. شواهد نشان می دهد که وجود این گروه های مشاوره، به افزایش موفقیت آمیز برنامه، کمک های شایانی نموده است.
همچنین، ارزشیابی این برنامه پس از اجرا در کشورهای مختلف، حاکی از موفقیت برنامه در کاهش تا 24 درصدی موارد اقدام و خودکشی می باشد. البته، ذکر این نکته ضروری است که ارزشیابی های بعدی نشان داده است که اجرای این برنامه در کشورهای گوناگون اروپایی، نتایج متفاوتی را به همراه داشته است. از این رو، ارزشیابی دائم و طولانی مدت این برنامه در کشورهای مختلف اروپایی، پیشنهاد شده است [7].

رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت و سبک زندگی سالم، راهبردهای اصلی برای تسهیل و حفظ سلامت می باشند. این پژوهش با هدف تعیین رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان انجام شد.

در این مطالعه توصیفی، 450 نفر از دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان به روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای در سال 1401 وارد مطالعه شدند. ابزار گردآوری اطلاعات، پرسش نامه ای شامل اطلاعات دموگرافیک و پرسش نامه معتبر رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت بود. پرسش نامه ها توسط دانشجویان به صورت خودگزارشی تکمیل شدند. داده ها با استفاده از آزمون آماری t دو نمونه مستقل و آنالیز واریانس یک طرفه تجزیه و تحلیل شدند.

میانگین و انحراف معیار سنی دانشجویان 19/3 ± 86/20 سال بود. نمرات بخش خودشکوفایی بیشترین امتیاز (20/5±33/23) و بخش مدیریت استرس (68/3 ± 54/18) کمترین امتیاز را کسب کردند. بین نمره کل رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت دانشجویان با متغیرهای وضعیت تاهل و درجه تحصیلی ارتباط آماری معنی دار بود (05/0>P). هم چنین، بین نمره بعد فعالیت بدنی با متغیر جنسیت و نمره ابعاد مسیولیت پذیری و تغذیه با متغیر وضعیت تاهل رابطه آماری معنی دار مشاهده شد (05/0>P).

از آن جایی که نمره کل رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت دانشجویان مورد مطالعه در طبقه متوسط قرار داشت، بنابراین دانشگاه می تواند با برنامه ریزی مناسب به دانشجویان در ایجاد یک مفهوم سلامتی مثبت کمک کند و آگاهی و عملکرد آن ها را در مورد تغذیه متعادل، ورزش منظم، مدیریت استرس و توجه به سلامت خود یا خودمراقبتی را تقویت نماید.

در دو مقاله سردبیری قبل به تشریح انواع رفتارهای خودکشی و ضرورت پیشگیری از آن ها پرداختیم. با توجه به اهمیت بسیار زیاد این موضوع، تمامی جوامع، از سطح محلی تا ملی باید دارای برنامه ها و راه کارهای مشخص برای مقابله با رفتار خودکشی یعنی فکر، برنامه ریزی، اقدام و خودکشی باشند [2-1]. همان طور که دیدیم برای رخداد خودکشی، عوامل متعدد فردی، خانوادگی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی وجود دارند. بنابراین، برنامه ها و راه کار های مقابله با خودکشی نیز باید تمامی این عوامل موثر را مورد نظر قرار دهند [3].
بی مناسبت نیست که شواهد موجود، نشان می دهند که راه کار های پیشگیری از خودکشی که اصطلاحا چند وجهی
(Multi- components) هستند، نسبت به سایر برنامه ها، از موفقیت های بیشتری برای پیشگیری از خودکشی، برخوردارند [5-4]. نظر به اهمیت آشنایی با چنین راه کارهایی، در سخنان سردبیری آینده به تشریح مهم ترین آن ها، خواهیم پرداخت. اما در این سخن سردبیری به این نکته اشاره خواهیم کرد که سازمان بهداشت جهانی، یک راه کار جامع پیشگیری از خودکشی را دارای حداقل دوازده وجه یا جزء می داند [7-6]. این اجزاء به طور اختصار عبارتند از:1. وجود بودجه مناسب و شفاف برای اجرای دقیق برنامه.
2. وجود نظارت و هماهنگی بین سازمان ها، مراکز و افرادی که در اجرای برنامه، دخیل هستند.
3. وجود یک نظام جامع جمع آوری داده های مربوط به خودکشی که منجر به ثبت دقیق داده ها و استفاده های علمی از آن ها
می گردد.
4. وجود یک دستورالعمل جامع برای گزارش صحیح و مسیولانه اخبار خودکشی در تمامی رسانه ها اعم از چاپی، رادیو، تلویزیون و رسانه های اجتماعی که باید از این دستورالعمل به درستی استفاده شود.
5. وجود برنامه هایی جهت آگاهی عموم افراد جامعه، به منظور درک این نکته حیاتی که رفتارهای خودکشی، قابل پیشگیری است.
6. وجود برنامه های تربیتی و آموزشی برای دروازه بانان جامعه مانند معلمین، اساتید، پرسنل بهداشت و درمان، نیروهای انتظامی و روحانیون. یعنی کسانی که می توانند رفتارهای خودکشی را برای اولین بار در جامعه تحت پوشش خود، تشخیص دهند.
7. وجود برنامه های کاهش دسترسی به ابزار و وسایل خودکشی مانند قرص برنج، سموم دفع آفات نباتی، اسلحه گرم، مکان های بلند و یا کاهش سمیت و کشندگی مواد در دسترس.
8. وجود برنامه های دسترسی به خدمات جامع برای افرادی که در معرض خودکشی هستند.
9. وجود برنامه های درمانی مبتنی بر شواهد، برای افرادی که اقدام به خودکشی کرده اند.
10. وجود برنامه های مداخله با بحران. هر مورد خودکشی یک بحران به حساب آمده و باید در جامعه برنامه های جامع مداخله با بحران، نظیر دسترسی به مراقبت های اورژانسی سلامت روان از طریق استفاده از خطوط تلفن کمکی، وجود داشته باشد.
11. وجود برنامه های مداخله پس از بحران به خصوص برای بازماندگان فردی که خودکشی کرده است و یا فردی که از خودکشی خود، جان سالم به در برده است.
12. کاهش انگ اجتماعی استفاده از خدمات بهداشت روان در جامعه. چرا که استفاده از این خدمات، ممکن است با انگ اجتماعی روبه رو گردد که در نهایت، به عدم استفاده از این خدمات بیانجامد. بنابراین، هر جامعه باید دارای برنامه های جامع برای کاهش انگ اجتماعی استفاده از خدمات سلامت روان به ویژه برای افراد خودکشی گرا، باشد.

تجمع خودکشی به جمع آمدگی یا گردآمدگی دو مورد یا موارد بیشتر از خودکشی اطلاق می گردد که این موارد از نظر زمان و مکان آن قدر به هم نزدیک هستند که نمی توانند به صورت تصادفی رخ داده باشند. رخداد تجمع خودکشی به ویژه اگر در نوجوانان و جوانان یک منطقه رخ دهد، می تواند نظام بهداشتی را با چالش های فراوانی مواجه نماید. همچنین، عدم شناسایی به موقع و نداشتن برنامه مقابله ای موثر با هر تجمع خودکشی، باعث بدبینی و عدم اعتماد مردم جامعه به مسیولان محلی و منطقه ای می گردد. در سال های اخیر، مواردی از تجمع خودکشی در ایران و جهان گزارش شده است که متاسفانه تبعات گوناگون و ناخواسته ای به همراه داشته است. از این رو، مقاله حاضر به دنبال پاسخ گویی به دو سوال مهم است: اول این که، چطور می توان یک تجمع واقعی خودکشی را در کوتاه ترین زمان ممکن تشخیص داد؟ دوم این که، چطور می‏توان یک برنامه مقابله ای موثر با تجمع خودکشی را طراحی، اجرا و ارزشیابی نمود؟

همان طور که در سخن سردبیری شماره پیش به آن اشاره گردید، با پدید آمدن افکار خودکشی و طراحی برنامه ای برای اجرای آن، فرد در معرض خطر شدیدی جهت اجرای این برنامه قرار می گیرد [1]. در این مرحله نیز، مجددا مسایل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی معتددی درگیر می شوند. برای مثال، اگر در جامعه، برنامه ای برای غربالگری افراد در معرض خطر وجود داشته باشد، می توان فردی را که دارای افکار خودکشی است و یا برای انجام آن طرحی را تهیه نموده است، در مراحل اولیه شناسایی و با ارایه خدمات مشاوره ای و درمانی مطلوب، وی را از انجام این عمل برحذر داشت [2].
همچنین، اگر در جامعه، برنامه های آموزشی مبتنی بر افزایش آگاهی درباره شناخت افراد در معرض خطر خودکشی وجود داشته باشد، آن وقت دوستان، اعضاء خانواده، مددکاران اجتماعی، معلمین، اساتید، پزشکان، روحانیون، نیروهای انتظامی و سایر اقشار جامعه می توانند فرد در معرض افکار خودکشی را تشخیص داده و وی را برای دریافت خدمات مشاوره ای و درمانی مطلوب، هدایت و راهنمایی نمایند. اما اگر چنین برنامه های غربالگری و آموزشی وجود نداشته باشد و اخبار منتشره همچنان به بزرگ نمایی موارد خودکشی بپردازند، آن وقت ممکن است فرد، طرح خود را به مرحله اجرا در آورد [2].
این مرحله ای بسیار حساس است، چرا که در صورتی که فرد طرح خود را اجرا کند، نتیجه آن ممکن است مرگ باشد. توجه به این نکته ضروری است که حتی یک مورد مرگ ناشی از خودکشی، بسیار زیاد بوده و بار سنگینی را بر دوش دوستان، اعضاء خانواده، جامعه و حتی کشور تحمیل می نماید. تحمل این بار، بسیار دشوار است و ممکن است سال های متمادی طول بکشد تا برخی از افراد از زیر این بار سنگین، تا حدودی نجات یابند [3].
همچنین، اگر رسانه ها، این مورد خودکشی را بزرگ نمایی کنند، آن وقت ممکن است که با پدیده خوشه خودکشی (Suicide cluster) روبه رو شویم. به این معنی که رفتار خودکشی فرد، به ویژه توسط گروه همسن و همجنس وی، تکرار گردد. آن وقت جامعه به جای بحران یک مورد خودکشی، از چند بحران خودکشی به هم پیوسته رنج خواهد برد که مقابله با آن، بسیار دشوار و نفس گیر خواهد بود [4].
نکته دیگر این است که اگر فرد طرح خودکشی را پیاده کند، اما جان سالم به در برد، هنوز هم تحمل بار ناشی از این مورد که به آن اقدام به خودکشی گفته می شود، برای خود فرد، خانواده و جامعه وی، بسیار سنگین خواهد بود. چنین افرادی ممکن است دچار ناتوانی و یا نقص عضو شده و برای همیشه، یک نوع زندگی وابسته و بسیار ناخوشایندی را تجربه نمایند. همچنین، شواهد نشان
می دهند که چنین افرادی، بیشتر از سایر افراد عادی جامعه در معرض انجام خودکشی مجدد می باشند و بنابراین، نیازمند دریافت و مراقبت های بسیار ویژه و معمولا برای مدت های طولانی خواهند بود [3].
اینکه اقدام یک فرد چقدر به خودکشی وی خواهد انجامید، نسبت بسیار نزدیکی با روش مورد استفاده وی دارد. برای مثال، برخی از روش ها مانند مصرف بیش اندازه ی قرص استامینوفن، درصد خودکشی پایینی دارند. در حالی که مصرف سموم دفع آفات نباتی، خطر خودکشی متوسطی دارند. اما روش هایی مانند خودسوزی، استفاده از سلاح گرم، دار زدن و قرص برنج، از قدرت کشندگی بسیار بالایی برخوردار هستند [5].
بالاخره، ذکر این نکته هم بسیار ضروری است که استفاده از یک روش به خصوص برای خودکشی، بستگی بسیار نزدیکی به در دسترس بودن آن روش و همچنین مقبولیت فرهنگی آن دارد، برای مثال، در ایالات متحده آمریکا و به خاطر در دسترس بودن سلاح های گرم، استفاده از این روش در صدر روش های دیگر قرار دارد [5]. در حالی که در برخی از مناطق موجود در کمربند جغرافیایی خودسوزی، سوزاندن روش رایجی برای خودکشی است که از مقبولیت فرهنگی خاصی نیز برخوردار است [6].

خودکشی یک بحران فردی است که به یک بحران خانوادگی، اجتماعی، و در برخی موارد حتی به یک بحران ملی و یا بین الملی، می انجامد [1]. مطالعات موجود نشان می دهند که تنها گونه انسان است که دست به خود کشی می زند و تا کنون هیچ گونه دیگری مانند انسان، خودکشی نکرده است [2]. بنابراین، خودکشی یک جنبه فلسفی از زندگی انسان است که نیاز به شناخت دقیق و پیشگیری برنامه ریزی شده دارد. از این رو، قصد داریم تا در یک مجموعه به هم پیوسته از مقالات سردبیری، نه تنها نسبت به شناخت دقیق تر از این پدیده تلاش نماییم، بلکه بهترین رهیافت های مقابله با آن را نیز تشریح کنیم.
شواهد موجود نشان می دهند که چنانچه فردی از عهده مشکلات خود چه در بعد جسمی، چه در بعد روانی و چه در ابعاد دیگری نظیر ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، خانوادگی، مانند: اتفاقات ناخوشایند در کودکی، از دست دادن عزیزان، برقراری رابطه با دیگران، ازدواج، تحصیل، شغل و غیره بر نیاید، ممکن است افکار خودکشی در وی، پدیدار گردد [3]. البته این نکته به آن معنی نیست که هر کس با مشکلی برخوردار کرد که نتوانست آن را حل کند، ضرورتا افکار خودکشی در وی پدیدار می شود. بلکه، عوامل متعدد ژنتیکی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، در این زمینه اثرگذار است.
برای نمونه، برخی افراد از نظر ژنتیکی احتمال ابتلاء بیشتری به افسردگی و استرس دارند و افسردگی و استرس می توانند در برخی مواقع، پیش زمینه پدید آمدن افکار خودکشی باشند [4]. همچنین، برخی مذاهب و فرهنگ ها مانند اسلام، نگرش سخت گیرانه و در عین حال بسیار عاقلانه ای نسبت به وقوع رفتار خودکشی دارند. بنابراین، خودکشی در جوامع اسلامی نسبت به سایر جوامع، از میزان های بسیار پایین تری برخوردار است. این در حالی است که برخی مذاهب و فرهنگ های دیگر، مانند بودیسم، نگرش باز و غیر عاقلانه ای را نسبت به خودکشی داشته و رخ دادن آن را در برخی مواقع و شرایط، جایز می دانند [5].
چنانچه افکار خودکشی در فرد پدیدار گردد و واکنش مقابله ای موثری با این افکار از طرف فرد رخ ندهد، مانند این که فرد در گرفتن کمک از افراد دارای صلاحیت، اقدام نکند، آن وقت این افکار ممکن است کم کم به شکل گیری برنامه ای برای انجام خودکشی بیانجامد. در این مرحله، فرد به این نکته فکر خواهد کرد که چگونه و کجا می تواند جان خود را بگیرد و آماده طراحی برنامه ای برای خودکشی خود، خواهد شد [3].
در این مرحله نیز، مسایل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی متعددی می توانند نقش مثبت و یا منفی خود را ایفاء کنند. نقش مثبت به این معنی که فرد را از چنین طرحی منصرف نمایند و نقش منفی به این که معنی وی را به انجام این کار، ترغیب نمایند. برای مثال، اخباری که در رسانه ها پیرامون یک مورد خودکشی منتشر می گردند، اگر مطابق با دستورالعمل های انتشار اخبار خودکشی به رشته تحریر در نیامده باشند، آن وقت می توانند جزییات یک مورد خودکشی را با دقت شرح دهند و یا اینکه خودکشی فرد را موجه جلوه داده و با بزرگ نمایی، به نوعی انجام چنین عملی را توجیه نمایند [6].
نشر این اخبار و همچنین تایید فرهنگی خودکشی، به خصوص تایید فرهنگی برخی از روش های خاص مانند خودسوزی، بدون شک به فردی که افکار خودکشی دارد، کمک می نماید تا طرحی نسبتا دقیق و واقعی برای کشتن خود، پایه ریزی نماید. اگر همزمان راه کارهای مقابله با این برنامه ریزی به مرحله اجرا در نیاید، آن وقت، فرد خودکشی گرا وارد مراحل خطرناک تری می گردد که در سخن سردبیری شماره بعد، به آن ها اشاره خواهیم نمود.

کتاب هنر، سلامت و بهزیستی: دیدگاهی انتقادی بر پژوهش، سیاست گذاری و عملکرد (Arts, Health and Well-Being: A Critical Perspective on Research, Policy and Practice)، برای اولین بار در سال 2020 میلادی در 83 صحفه و توسط انتشارات راتلیج (Routledge)، به زیور طبع آراسته گردیده است. نویسنده این کتاب، نورما دیکین (Norma Daykin) است. نورما، استاد موسسه پژوهش اجتماعی جدید در دانشگاه تامپر (Tampere University) در فنلاند است که قبل از آن، به افتخار بازنشستگی در رشته هنر در سلامت از دانشگاه غرب انگلستان (University of the West of England)، نایل آمده است. وی، دانشمندی جامعه شناس و در عین حال موسیقی دان است که به خاطر پژوهش هایش در زمینه هنر، سلامت و بهزیستی، شناخته می شود. پژوهش های وی محدوده گسترده از موضوعاتی نظیر، تاثیر طراحی بیمارستان بر سلامت بیمار تا تاثیر هنرهای مشارکتی در سلامت روان را در بر می گیرد.
در مقدمه کتاب آمده است که این کتاب، درصدد شکل دهی درکی انتقادی از پیوند هنر با حوزه های سلامت روان است. از این رو، نویسنده تلاش می کند تا با مرور گسترده شواهد علمی موجود و بهره گیری از مدل ها و دیدگاه های اجتماعی، به هنر و سلامت در قالب جنبش های اجتماعی بنگرد. بنابراین، کتاب بیان گر دیدگاه میان رشته ای است که فهرست جدیدی از پژوهش ها را پیشنهاد می کند که می توانند به آگاهی بخشی از پیشرفت های آتی در حوزه هنر، سلامت و بهزیستی، کمک نمایند.
برای دسترسی به این هدف، نورما کتاب خود را در شش فصل سازماندهی کرده است. در فصل اول کتاب با عنوان مقدمه، وی به محدودیت های پزشکی و چالش های هنری و فرهنگی اشاره می نماید. همچنین، سعی می کند تا سایر فصول کتاب خود را به صورت خلاصه در همین فصل، تشریح نماید. در فصل دوم با عنوان رشته بین المللی هنر، سلامت و بهزیستی، وی سعی می کند تا پیرامون ضرورت ایجاد این رشته و همین طور چالش هایی که در این زمینه وجود دارند، اطلاعات مهمی را به خوانندگان خود منتقل نماید.
در فصل سوم با عنوان پژوهش و شواهد در هنر، سلامت و بهزیستی، نویسنده سعی می کند تا چگونگی دستیابی به پژوهش ها و شواهد علمی در این رشته را، ترسیم نماید. در فصل چهارم با عنوان هنر برای سلامت و بهزیستی اجتماعی، نمونه هایی از مطالعات پژوهشی منتخب، وی به نمونه های بسیار جالبی نظیر آواز خواندن گروهی برای بهزیستی و سلامت و تاثیر آن ها اشاره می کند. در فصل پنجم با عنوان هنر، سلامت و بهزیستی به عنوان یک جنبش اجتماعی، نویسنده به نظریه ی جنبش اجتماعی پرداخته و سلامت را به عنوان یک جنبش اجتماعی معرفی می نماید. همچنین، سعی می کند تا به این سوال پاسخ دهد که آیا هنر و سلامت یک جنبش اجتماعی است؟ بالاخره در فصل ششم با عنوان کار و موضوعات بین بخشی در هنر، سلامت و بهزیستی، نویسنده نه تنها به موضوعات بین بخشی در این رشته اشاره می کند، بلکه سازوکارهای لازم برای کار بین بخشی در این رشته را نیز، مورد بحث و بررسی قرار می دهد.
آن طور که در مقدمه ی کتاب آمده است، خواندن این کتاب برای دانشجویان جامعه شناسی، انسان شناسی،
روان شناسی، مددکاراجتماعی، پرستاری، روانپزشکی، هنرهای خلاق و نمایشی، بهداشت عمومی و سیاست گذاران و کارشناسان این رشته ها، توصیه می شود. خوشبختانه این کتاب توسط خانم حسینی، آقای میرزایی و اینجانب، به فارسی برگردانده شده است. ترجمه فارسی کتاب، توسط انتشارات فرهامه و در سال 1401 منتشر و روانه بازار کتاب گردیده است.
با توجه به بکر بودن و جوانی این رشته، اینجانب نیز خواندن متن اصلی و یا ترجمه کتاب را به تمامی علاقمندان حوزه بسیار مهم و در حال گسترش هنر، سلامت و بهزیستی توصیه می کنم. لازم به یادآوری است که اگر چه این کتاب یکسال بعد از رخداد جهان گیری کووید-19 نوشته شده است، اما در متن کتاب به این عالم گیری و اثرات مخرب آن، اشاره ای نشده است. با این وجود، همان طورکه معلوم گردید، استفاده از هنر به ویژه در محیط های درمانی چقدر در برخورد جوامع با این جهان گیری، آن هم در شرایط بسیار بغرنج، کمک نموده است. از این رو و در پایان، می خواهم به این نکته بسیار مهم نیز اشاره نمایم که جهان گیری کووید-19، مهر تاییدی بر ضرورت ایجاد این رشته و انجام و پژوهش های علمی دقیق تر پیرامون نقش هنر در سلامت و بهزیستی آحاد جامعه، ایجاد نموده است. این نکته خود، ضرورت خواندن این کتاب را دو چندان می نماید.

کتاب راهنمایی برای درمان گران در ارزیابی و مدیریت خطر خودکشی (A Clinician’s Guide to Suicide Risk Assessment and Management) توسط دکتر جوزف سادک (Joseph Sadek)،  به رشته تحریر درآمده است. این کتاب برای اولین بار، در سال 2018 میلادی و توسط انتشارات اسپرینگر (Springer) و در 113 صحفه، منتشر گردید. جوزف، روان پزشک و دانشیار گروه روانشناسی در دانشگاه دال هوزی (Dalhousie University) است و همزمان، مسیولیت کار گروه پیشگیری از خودکشی در استان نوااسکوشیا (Nova Scotia) کشور کانادا را نیز، بر عهده دارد. تخصص و زمینه کاری وی سبب گردیده تا بتواند در کتاب حاضر، راهنمایی جامع برای درمانگران سلامت روان به منظور ارزیابی و مدیریت خطر خودکشی را، فراهم آورد. امروزه، خودکشی به عنوان یک پدیده چند وجهی در نظر گرفته می شود که ریشه در تعاملات پیچیده عوامل زیستی، ژنیتکی، روان شناسی، جامعه شناسی، محیطی و فرهنگی دارد. از این رو، جوزف نهایت تلاش خودش را نموده است تا کتاب حاضر را بر اساس شواهد جدید و مرور گسترده متون مرتبط، به رشته تحریر در آورد. بنابراین، وی قادر بوده است تا در کتاب خود، اطلاعات قابل فهم و مهمی را ارایه دهد تا همکاران بالینی به سادگی بتوانند از آن استفاده نمایند. در دیباچه کتاب که به قلم اسکات تریالت (Scott Theriault) به رشته تحریر در آمده است،گفته شده که این کتاب می تواند منبعی مفید و ارزشمند، هم برای درمانگران بی تجربه، و هم برای درمانگران مجرب، به شمار آید. جوزف، کتاب خود را در هشت فصل و یازده پیوست، سازماندهی کرده است. عناوین هشت فصل کتاب به ترتیب عبارتند از: زمینه و هدف، فهم خودکشی و خودزنی، محتوای ارزیابی خطر خودکشی، ابزار ارزیابی خطر خودکشی، مدیریت  بیماران در فکر خودکشی حاد، مستندسازی و ارتباط، کنترل کیفیت ارزیابی خطر خودکشی و مطالعات موردی. پیوست های یازده گانه کتاب هم، از واژه نامه شروع شده و با تحلیل مشکلات بیمارانی که در اثر خودکشی هنگام روان درمانی و یا دارو درمانی جان خود را از دست می دهند، به پایان می رسد. در فصل اول کتاب، جوزف به این نکته اشاره می کند که بر اساس آخرین آمار، خودکشی در میان ده دلیل عمده مرگ و دومین عامل اصلی مرگ، در میان افراد 15تا 29 ساله قرار دارد. او ادامه می دهد که مطابق با آمار رسمی و در سال 2012 میلادی، 804000 نفر به دلیل خودکشی جان خود را از دست داده اند. همچنین، وی به آمار بسیار تاسف برانگیز دیگری اشاره می کند که در کشور استرالیا، میانگین هزینه خودکشی هر جوان نزدیک به 2،900،000 دلار است. از این مبلغ، حدود 2،800،000 دلار ارزش سال های مفید زندگی از دست رفته، حدود 10،000 دلار برای هزینه های مستقیم مشتمل بر کالبه شکافی، تدفین، آمبولانس و پلیس و حدود 90،000 دلار  هم هزینه های مرتبط با از دست دادن این فرد، برای سایر اعضاء خانواده وی می باشد. بنابراین، در این فصل وی سعی می کند اهمیت خودکشی را از دیدگاه های مختلف توضیح داده و ذهن خواننده را آماده مطالعه و عمل کردن به پیشنهادهای فصول بعدی نماید که به ارزیابی و مدیریت خطر خودکشی اختصاص دارند. در فصل پنجم کتاب نیز، جوزف اعلام می کند که درمان گران، برای مدیریت یک بیمار خودکشی گرا باید حداقل به سه مورد زیر توجه ویژه مبذول نمایند: الف) حفظ همدردی با بیمار، ب) در نظر گرفتن نیازهای ایمنی فوری در طول و بعد از ارزیابی خطر خودکشی، ج) تهیه طرح درمانی با در نظر گرفتن مکان درمان و بر اساس سطح خطر خودکشی ارزیابی شده. بر اساس این سه مورد، آن وقت آن ها می توانند تصمیم بگیرند که فرد خودکشی گرا را در بیمارستان بستری نموده و یا به صورت سرپایی، درمان نمایند. که در هریک از این دو حالت، می بایست نکات ویژه ایی مورد نظر قرار دهند که جزییات آن ها، در همین فصل شرح داده شده است. با این وجود، موضوع بسیار مهمی که جوزف بر روی آن پا فشاری نمی کند این است که در طرح درمان، حتما باید نظر و مشارکت فعال فرد خودکشی گرا را نیز جویا شد. چون، شواهد موجود نشان می دهند که برنامه ریزی چنین درمان های مشارکتی، با موفقیت بیشتری همراه هستند. نظر به موضوعات مهم مطرح شده در این کتاب، راقم این سطورمطالعه ی آن را برای تمامی درمان گرانی که با فرد خودکشی گرا ارتباط دارند، توصیه می نماید. مطالعه این کتاب همچنین، می تواند برای کلیه کسانی که به نحوی در امر پیشگیری از خودکشی، انجام وظیفه می نمایند نیز مفید باشد. خوشبختانه، این کتاب کاربردی، توسط سرکار خانم حسینی و اینجانب به فارسی ترجمه شده است. انتشارات دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان پس از انجام داوری متن ترجمه شده، اقدام به چاپ آن کرده است. همچنین، نسخه ترجمه شده برخط کتاب نیز در آدرس (https://pub.rums.ac.ir) و به صورت رایگان، قابل دسترسی است. امیدوارم که خوانندگان فرهیخته، کتاب اصلی و یا ترجمه آن را مورد مطالعه نقادانه خود قرار داده و نظرات سازنده خود را به آدرس ایمیل اینجانب، ارسال فرمایند.

نگارش مقالات مروری، از اهمیت بسیار زیادی در علوم سلامت برخوردار هستند. چرا که در این مقالات، محققین می توانند به جمع بندی بسیار دقیق شواهد موجود، پیرامون یک موضوع خاص بپردازند. نظر به اهمیت این گونه مقالات، دانشمندان تا کنون انواع گوناگونی از مطالعات مروری را تدوین کرده اند. در مقاله ای که در سال 2009 میلادی منتشر شده است، حداقل به چهارده مورد مطالعه مروری، اشاره شده است [1]. به نظر می رسد که این تعداد، در سال های پیش رو، افزایش چشم گیری نیز خواهد یافت. ما هم در سخنان سردبیری شماره های پیشین مجله دانشگاه، به معرفی برخی از مهم ترین این مطالعات پرداخته ایم [13-2]، که خوانندگان فرهیخته می توانند به این مقالات رجوع نمایند. با این وجود، ذکر این نکته بسیار ضروری است که نباید انجام این مطالعات بدون رعایت استانداردهای لازم به رشته تحریر در آورده شوند. چون، چنین مطالعات غیر استانداری، ممکن است به زیور طبع آراسته شوند. اما نه تنها به دانش موجود مطلب جدیدی را اضافه نمی نمایند، بلکه ممکن است جمع بندی اشتباهی را از شواهد موجود، نشان دهند. برای نمونه، در مطالعه ای که اخیرا به تحلیل انواع مقالات مروری منتشر شده در دانش پرستاری پرداخته است، نکات بسیار جالبی به دست آمده است. پژوهش گران در این مطالعه نشان داده اند که هشتاد و پنج درصد (5893) مقالات مروری مورد مطالعه، دارای استراتژی قابل قبول و استاندارد بوده اند. در حالی که، پانزده درصد (981) مقالات باقی مانده، از یک روش قابل قبول و استانداردی استفاده نکرده اند [14]. نکته حایز اهمیت دیگر این است که با رشد صعودی مقالات مروری منتشر شده پیرامون یک موضوع، اکنون برای تصمیم گیران بسیار دشوار شده است که از بین تمامی این مقالات، بهترین مقاله را انتخاب و مطالعه نمایند. همچنین، این رشد صعودی ممکن است که به احتمال تکرار مجدد یک مطالعه مروری پیرامون یک موضوع خاص، دامن زند. چنین مقالات بی حاصلی، در واقع تکرار کننده یافته های مطالعات قبل از خود هستند، بدون آن که مطلب نوینی را به دانش موجود اضافه کنند [15]. در دانش اپیدمیولوژی، به این گونه مطالعات بی حاصل که به خصوص ممکن است در مطالعات توصیفی رخ دهند، اپیدمیولوژی مدور اطلاق می گردد [16]. بنابراین، اگر مراقبت های لازم از سوی نویسندگان، سردبیران، داوران و ویراستاران مجلات علمی صورت نپذیرد، متاسفانه به زودی شاهد رشد این پدیده مذموم در بین مقالات مروری نیز، خواهیم بود.

همان طور که قبلا به آن اشاره گردید، مقالات گزارش مورد و یا گزارش موارد برای بیان موارد نادر از یک بیماری و یا عارضه های نادر ناشی از یک بیماری، آسیب و یا رفتار، به کار می روند. این قبیل مقالات به طور معمول توسط همکاران بالینی که با آن مورد یا موارد نادر برخورد کرده، به رشته تحریر در می آیند و می توانند تاثیر به سزایی را در افزایش دانش بشری به بیماری ها و آسیب هایی داشته باشند که در نهایت، سلامت مردم یک جامعه یا سلامت تمامی مردم جهان را تحت مخاطره خویش، قرار می دهند [1]. نمونه بارز آن، گزارش مواردی از بیماران مرد همجنس باز جوانی بود که به سارکوم پیچیده و نادر کاپوسی (Kaposi’s sarcoma) مبتلا شده بودند. همین گزارش، راه برای شناخت بیماری ایذر باز نمود که امروز تبدیل به یک بیماری بسیار خطرناک شده است [2]. همچنین، شناخت عارضه نادر فوکوملیا (Phocomelia) در بین مادرانی که از داروی آرامبخش تالیدومید (Thalidomide) در دوران بارداری خود استفاده می کردند، نمونه دیگری از یک گزارش موارد بود که منجر به شناخت اثرات ناخواسته مصرف این دارو در زمان بارداری گردید [3]. برای آن که مقالات گزارش مورد یا گزارش موارد به شیوه نسبتا استانداری به رشته تحریر درآیند و به افزایش دانش بشری پیرامون عوارض نادر یا بیماری ها نادر کمک نمایند، قواعد و دستورالعمل های خاصی تدوین شده است. همچنین، از آنجایی که این مقالات توسط همکاران بالینی به رشته تحریر در می آیند و آن ها از وقت بسیار کمی برای نوشتن مقالات علمی برخوردارند، نباید نگارش یک مقاله گزارش مورد یا گزارش موارد، صرفا به خاطر مشغله ی فراوان آن ها از حالت استاندارد خود خارج شود. چرا که چنین مقالات غیر استانداری، از احتمال چاپ شدن بسیار پایینی برخوردارهستند [1]. با این وجود، وقتی که تعداد کافی از مقالات نسبتا استاندارد در خصوص یک بیماری نادر، یا عارضه ی نادر یک بیماری و یا آسیب چاپ می شوند، پژوهشگران می توانند به مرور نظام مند این مقالات بپردازند. این نوع مقالات را می توان مرور نظام مند گزارش مورد یا گزارش موارد (Systematic review of case reports/case series) ، نامید. برای نگارش این قبیل مقالات، محققین درست همانند یک مقاله مروری نظام مند و با دقت هر چه تمام تر در قسمت مواد و روش های مقاله خود، استراتژی جستجوی خود را شرح می دهند. این استراتژی باید با چنان دقتی نوشته شود که توسط داوران و خوانندگان مقاله قابلیت تکرار داشته و در نتیجه، آن ها بتوانند یافته های یک مقاله نظام مند گزارش مورد را مورد راستی آزمایی قرار دهند. محققین، همچنین می توانند معیارها ورود و خروج مقالات گزارش مورد یا موارد بازیابی شده به مقاله مروری خود را شرح دهند. پس از جمع آوری و ورود مقالات گزارش مورد یا گزارش موارد به یک مقاله مروری نظام مند، آن وقت محققین نسبت به ارایه تحلیل نتایج مطالعه خود خواهند پرداخت. مقالات مرور نظام مند گزارش موارد، از یک تحلیل ساده کیفی استفاده خواهند کرد و با استفاده از این روش، سعی می نمایند که مهم ترین یافته های مقالات منتخب خود را به شیوه ی علمی جمع بندی نموده و در اختیار سایر دانشمندان قرار دهند. برای نمونه، اخیرا یک مطالعه مروری نظام مند که بر روی گزارش موارد مرتبط با طب سوزنی به عمل آمده است. یافته های این مطالعه نشان می دهد که در فاصله سال های 2010 تا 2023 میلادی، به طور متوسط، هر سال دوازده مقاله گزارش موارد مرتبط با طب سوزنی، منتشر شده است. با این وجود، این مقالات هنوز به طور کامل دستورالعمل استانداردی را برای ارایه یافته های خود به کار نبرده و اطلاعات مربوط به طب سوزنی و ارزیابی اثرات آن در این مقالات، ناکافی است [4].