جستجوی مقالات مرتبط با کلیدواژه "عقل نظری" در نشریات گروه "ادیان و عرفان"

یکی از مسائل مطرح در جهان اندیشه، جایگاه گزاره های برآمده از عقل عملی در قیاس است. آیا این گزاره ها می توانند در مقدمات قیاس قرار گیرند، به طوری که منتج باشند؟ دیدگاه های متفاوتی، درباره ارتباط عقل نظری و عقل عملی (هست ها و بایدها) از حیث انتاج منطقی، پای بر عرصه اندیشه ها گذاشته اند. برخی بر این باورند که این ارتباط ناممکن است و برخی، در پی اثبات ارتباط تولیدی میان آنها برآمدند و باورمندان این عقیده نیز در تبیین آن راه های جداگانه ای پیمودند. یکی از دیدگاه های با اهمیت در این باره، امکان کبرای قیاس قرار گرفتن الزامات ارزشی است. این مقاله، درپی آن است که نشان دهد مدرکات عقل عملی از الزامات و انشائات نیستند، بلکه از جملات توصیفی اند و به همین سبب، میان عقل نظری و عقل عملی، ارتباط تولیدی برقرار است؛ هر چند در واقع رویش الزامات که از جعلیات نفس اند، بر دامن مدرکات عقل است.

این نوشتار، نخست توضیحی کوتاه دارد دربارهٔ خلق و خلق و قانون، و مدعی است که اگر قانون به طور صحیح و دقیق اجرا شود، عدالت اجتماعی و نظم برقرار می شود. عدالت اجتماعی معلول قانونمندی است، ولی عدالت اخلاقی معلول تعادل و توازن قوای نفسانی شهویه و غضبیه و نطقیه است . اگر عدالت اخلاقی تحقق یابد، عدالت اجتماعی به طور عمقی و ریشه ای تحقق می یابد ؛ ولی عدالت اجتماعی لزرما همراه با عدالت اخلاقی نیست. عدالت اخلاقی مستلزم تحقق مکارم و معالی اخلاق است، و مکارم اخلاق که برخاسته از کرامت نفس است، از محاسن اخلاق که برخاسته از مصلحت اندیشی هاست، برتر است؛ از این رو معلوم می شود که گستره عقل عملی در حوزه قانون، محدود و در حوزه اخلاق، نامحدود است.

یکی از مهم ترین مباحث مطرح در طول تاریخ تفکر بشری، مقوله دین و یکی از و تاثیرگذارترین فیلسوفان در تفکر غرب ایمانوئل کانت است. کانت در بسیاری از حوزه های دانش بشری، از جمله حوزه دین تاثیرگذار بوده است. پس از وی از آرای دینی ایشان تفسیرهای گوناگونی شده است که برخی از این برداشت ها با سوء فهم هایی نیز همراه بوده است. نویسنده در این مقاله با بررسی دقیق نظام فکری- فلسفی کانت بر آن است که تفکر دینی وی در مجموع دارای دو مرحله سلبی و ایجابی است. او در نقد اول و تمهیدات که دیدگاه معرفت شناسانه خود را ارائه می دهد و در پی محدود کردن عقل است تا به زعم خویش جایی برای دین باز کرده باشد، دیدگاه سلبی خود را عرضه کرده و مفاهیم اساسی خدا، نفس و اراده را در حوزه عقل نظری اثبات ناپذیر می داند، اما در نقد دوم با گرایش به سمت اخلاق و اولویت بخشی به آن، با ارائه دیدگاه ایجابی خود، دین را تابع اخلاق قرار می دهد؛ اندیشه ای که راه را به سمت سکولاریسم گشوده و تعطیلی عقل و خردورزی را در پی داشته است. از این رو، نویسنده کوشیده است ضمن نشان دادن مبانی نادرست فکری که ایشان را به نقد دین واداشته است، ضعف های نظریه دینی کانت را نیز بررسی کند.

عقل، دل و حواس، سه وسیله ای هستند که آدمی برای شناخت و کسب معرفت از آن ها بهره می گیرد. حال این پرسش مطرح است که این سه، در عرض یکدیگرند یا در طول هم؟ و هر یک چه مزیتی نسبت به دیگری دارد؟ دیگر این که خطاهایی که در آن ها راه می یابند چگونه قابل شناسایی و اصلاحند؟ در این نوشتار با تبیین دقیق جایگاه عقل به این پرسش ها پاسخ داده می شود.
سپس در ادامه، اهمیت و منزلت عقل در آیات و روایات مورد بررسی قرار می گیرد. در پایان نیز درباره نکات ذیل به تفصیل بحث می شود:1- عقل و استدلال عقلی، محدودیت زمانی و مکانی ندارد و احکام عقلی، ابدی و جاویدانند.
2- رابطه عقل و دین، رابطه تعاون و تعاضد است و هر دو نیازمند یکدیگرند.
3- عقل هم نقاد است و هم نقدپذیر. در حالی که سایر قوای ادراکی، تنها نقدپذیرند و نقاد نیستند.
4- عقل هم در میدان گسترده نظر فعال است و هم در میدان گسترده عمل. البته عقل عملی نمی تواند بدون استمداد از عقل نظری به صدور احکام باید و نباید بپردازد.

انتقاد از عقل نظری در دو مکتب ذوقی خراسانی و عرفان نظری مکتب ابن عربی دو صورت مختلف یافته است. در عرفان خراسانی بیشتر بر تقابل آن با عشق و ناتوانی اش از همراهی با عشق در طی طریق سلوک تاکید شده است. این تلقی بیشتر بر ناتوانی عقل در تحریض بر عمل و ورود در حیطه عرفان عملی متکی است. در عرفان نظری بر ناتوانی های عقل در حوزه ادراک و توجه به محدودیت های عقل نظری در درک حقایق تاکید می شود. ساحت هایی از حقیقت، ورای ادراک عقل وجود دارند که باید به طریق دیگری از حقایق مرتبط با آن ساحات آگاه شد. صدرالدین قونوی از برجستگان مکتب عرفان نظری است که بر اثبات ناتوانی های عقل نظری با استفاده از براهینی که مقدمات آن ها متخذ از فلسفه و برخی متخذ از عرفان است، در این راه تلاش کرده است. براهین او را حمزه فناری جمع و تلخیص کرده است، براهین یادشده از قوت و ضعف یکسانی برخوردار نیستند و ازاین جهت تقدم و تاخر دارند. در این نوشته با بررسی و تبیین ادله مذکور میزان توفیق آن ها در اثبات مدعا، مورد ارزیابی قرار گرفته است.

مباحث و گفتمان مربوط به اخلاق بالمعنی الاعم به دو بخش عمده تقسیم می گردد. اخلاق نظری و اخلاق کاربردی و عملی. اخلاق نظری و مباحث پیرامون آن در علم اخلاق و فلسفه اخلاق مورد مطالعه و مداقه قرار می گیرد. تحلیل مبادی تصوری و تصدیقی اخلاق در فلسفه اخلاق و چیستی رفتار خوب و بد و علل و آثار آن در علم اخلاق مورد بررسی قرار می گیرد. البته علم اخلاق تحلیل فضیلت ها و باید ها و نباید ها را معطوف به رفتار مورد مطالعه قرار می دهد. به عبارت دیگر هدف و غایت تحلیل باید ها و نبایدها در علم اخلاق ناظر به آثار آن در افکار، کردار و رفتار آدمی است. عرفان ملهم از آموزه های دینی و اسلامی نیز به دوشاخه نظری و عملی قابل تقسیم است. آموزه های عرفان نظری به تحلیل مبادی تصوری و تصدیقی آدمی با خالق بی همتا و تحلیل مفاهیم مرتبط با آن مانند شوق، جذبه، وصل، فنا و مراتب سیر الی الحق با رهیافت های گوناگون می پردازد و عرفان عملی ناظر به آموزه های است که پس از تحلیل مبادی تصوری و تصدیقی عرفان و تبیین مفاهیم عرفانی در رفتار و سلوک آدمی، به حوزه اخلاق و رفتار عملی معطوف می گردد. اخلاق کاربردی و عرفان عملی صرف نظر از تحلیل گفتمانی نظری متفاوت در حوزه عمل و رفتار، دارای وجوه اشتراک و قرابت قابل مداقه است. این نوشتار به اختصار با تشریح ابعاد اخلاق کاربردی در آموزه های اسلامی در تلاش است تا پیوند آموزه های مربوط به اخلاق عملی را با آموزه های عرفانی عملی مستظهر به شریعت، تا حدودی تبیین نماید.