علیت تحلیلی و کاربردهای آن در حکمت متعالیه

در رویکرد مشهور، علیت مستلزم کثرت وجودی، اعم از تباینی و تشکیکی، میان علت و معلول است؛ با این حال، خود فلاسفه در مواضعی که کثرت وجودی برقرار نیست، علیت را متحقق دانسته اند. صدرا این قسم علیت را به تحلیل عقلانی می داند و آگاهانه ملازمه ای بین «علیت» و «کثرت وجودی» نمی یابد. تئوری علیت تحلیلی مستلزم توسعه معنای علیت است و می باید تعریفی ارائه کرد که انطباق پذیر بر هر یک از کثرات وجودی و تحلیلی باشد. بر اساس مبانی حکمت متعالیه، دو تعریف از علیت بیان می شود که توامان انطباق پذیر بر کثرت وجودی و تحلیلی است. نخست، رابطه توقف میان دو موجود؛ دوم، رابطه توقف میان دو مصداق. از آن جا که کثرت «موجود» و «مصداق» لزوما «کثرت وجودی» را به دنبال ندارد، اگر دو «موجود» و دو «مصداق» در خارج به دو «وجود» تحقق یابند، علیت خارجی است و اگر به یک «وجود» موجودند، علیت تحلیلی است. با پذیرش دو تعریف فوق علیت مستلزم کثرت وجودی (خارجی) نیست، بلکه مستلزم مطلق کثرت است، اعم از آن که کثرت وجودی باشد یا تحلیلی. می توان کاربردهای فراوانی از علیت تحلیلی به دست آورد که برخی قبل از حکمت متعالیه و برخی بعد از آن، رواج یافته است: علیت ماهیت برای لوازم خود، علیت امکان برای احتیاج، علیت در برهان اقترانی حملی، علیت عرض برای عرض، علیت جوهر برای عرض، علیت صورت (فصل) برای ماده (جنس) و علیت ماده و صورت برای ذات ماهیت