تاملی بر نظریه گزینش حسابگرانه؛ بنیان ها و قلمرو

نظریه گزینش حسابگرانه که ریشه در اصول علم اقتصاد دارد، بر این باور است که افراد به سان تاجران اقتصادی، در رفتارهای خود در بسترهای مختلف به دنبال کسب حداکثر سود هستند. تبلور این نظریه در قلمرو حقوق کیفری موجب شکل گیری این ایده می شود که تصمیمات جنایی محصول نهایی تفکر بزهکاران بالقوه است. از این رو بزهکاران با تحلیل های هزینه-فایده و کسب حداکثر سود در قبال کم ترین هزینه ها، به سوی پدیده های مجرمانه روی می آورند. در این رویکرد، بزهکاران به مثابه کنش گران اقتصادی، با سامان دهی تصمیمات خویش، در پی آنند تا با ارتکاب جرم به بیشترین لذت دست یابند.
روش تحقیق در این پژوهش توصیفی-تحلیلی است. به منظور تبیین دقیق نظریه گزینش حسابگرانه، با استفاده از روش نمونه پژوهی، با تعدادی از بزهکاران بافت سنتی شهر مشهد، مصاحبه های عمیقی به عمل آمد. انجام مصاحبه بزهکاران و تحلیل یافته های حاصل از مطالعات میدانی، جهت بررسی تطابق این نظریه با واقعیات پدیده های بزهکارانه صورت گرفته است. یافته های این پژوهش، نشان می دهد،امعان نظر به برخی جرائم و بزهکاران یقه آبی، مجانین و اطفال از شمول این نظریه خارج می شوند. از طرفی تبیین نظریه گزینش حسابگرانه در پرتو گفتمان فقه امامیه با تکیه بر پیامدهای دنیوی و اخروی ارتکاب جرم، جلوه ای جامع تر از این الگو را ارائه می دهد.
نتایج حاصل از مطالعات نظری و میدانی این پژوهش نشان می دهد، نظریه گزینش حسابگرانه در مورد برخی جرائم و بزهکاران صادق نیست. از طرف دیگر تکیه صرف این نظریه بر الم و لذت دنیوی موجب گشته تا افراد با سنجش منافع و هزینه های مادی ارتکاب جرم، به سوی پدیده های مجرمانه حرکت نمایند.