نقد، اقتضائات و اخلاق

نقد، ابزار تشخیص امر درست از نادرست و راه به‫دست‫آوردن برداشت، فهم و گزاره قابل‫اطمینان تجربی و عقلی از بررسی خرده‫گیرانه از حقایق زندگی به سود رفاه مادی و سعادت معنوی است. این نقد ریشه در نخستین تلاش های آگاهانه انسان برای شناخت خود، محیط طبیعی و اجتماعی، اندیشه، کنش اجتماعی و بهبود زندگی جمعی اش دارد که در ابتدا با مسائل و مشکلات بسیاری همراه بوده است.
نقد سیر تحول و انواع گوناگون دارد و نقد دینی، فلسفی، اجتماعی، ادبی، تاریخی، علمی و حرفه ای، نمونه هایی از این انواع و شکل‫های تکامل‫یافته‫تر آن به‫شمار می‫آیند. نقد، طی زمان طولانی‫ای دچار تحول شده و سرانجام در قالب نقد علمی به پیشرفتی تعیین‫کننده رسیده است.
نقد علمی لازمه رشد و بالندگی فکری، تحلیلی و توسعه دانش، و در عین حال، امری پارادایمیک و دستاورد مبارزات گسترده اجتماعی و ضد استبدادی و توانایی های فکری اندیشمندان جوامع مدرن است. نقد علمی، ثمره علم‫گرایی در جامعه مدرن و اقتدار نرم است که به اتکای اطلاعات‫گرایی رخ داده و با جایگزینی اخلاق پروتستانی با اخلاق کاتولیکی و پارادایم کوپرنیکی با پارادایم بطلمیوسی میسر شده است.
در این مقاله، تحول نقد و تبدیل آن به یک دستاورد بزرگ بشری، رابطه نقد و اخلاق شرح داده‫ شده و زمینه های موردنیاز برای نهادینه‫شدن آن بیان شده است. همچنین نشان داده شده که انتقاد اجتماعی و توسعه علمی دو روی سکه تحولات مدرن هستند و بنابراین، با برقراری مناسبات اجتماعی مدرن میسر شده و در آن رقابت پذیری و نقدپذیری به‫عنوان رویه های اخلاقی پدیرفته شده و همه نیروهای اجتماعی به بازی نقدپذیری و رقابت‫پذیری تن داده‫اند.
نقد علمی همچنین نیازمند نظام اخلاقی ویژه است؛ زیرا بدون اخلاق به‫معنای الگوها و عادات رفتاری سیستمی و نهادینه‫شده در سطح نهادها و سازمان‫ها و درونی‫شده در سطح فردی که به‫عنوان ضمانت اجرای تداوم آن رفتارها عمل کند، نمی‫توان به پایداری و بهره‫مندی از نقد امیدوار بود. اخلاق نقد در نظام های مردم‫سالار مبتنی بر کنش قانونی، عدالت خواهانه، رفتار سیاسی حزبی رقابتی و تلاش برای بهبود مستمر و کسب رضایت متقابل مبتنی بر کثرت و آزادی های مشروع و قانونی است.