زمینه تاریخی و منطق راهبردی توسعه طلبی روسیه تزاری در قفقاز (سال های 1800-1550 م.)

در سال های آغاز سده نوزدهم میلادی، زمانی که پایه های دولت قاجار در ایران هنوز قوام نگرفته بود، روسیه تزاری تحت فرمان الکساندر یکم، گرجستان را به طور رسمی، تحت الحمایه و بخشی از امپراتوری خود اعلام کرد. چندی بعد، با اشغال گنجه و قتل عام اهالی از جمله خان حاکم و اطرافیان او، به فرمان ژنرال سیسیانف، جنگ های ایران و روسیه بر سر قفقاز آغاز شد؛ جنگ هایی که در نهایت به شکست ارتش قاجار، تحمیل عهدنامه های گلستان و ترکمن چای به ایران و انضمام بخش هایی از قلمرو تاریخی ایران به امپراتوری روسیه انجامید. این رخدادها با اینکه از چشم ایرانیان آن روزگار، ناگهانی و بهت آور به نظر می رسید، نتیجه روندی با سابقه چندین قرن از توسعه طلبی روسیه تزاری بود. بر همین اساس، در این مقاله کوشش شده است تا زمینه تاریخی توسعه قلمرو امپراتوری تزاری در قفقاز، روند این توسعه و منطق راهبردی آن با رویکردی تحلیلی بررسی شود. نتیجه این بررسی نشان می دهد که پیشروی روس ها در قفقاز، بیش از آنکه در چارچوب راهبردی معین و مبتنی بر برنامه ریزی انجام یافته باشد، از منطق تاریخی توسعه امپراتوری تزاری پیروی می کرد. در عین حال، جذابیت های ویژه قفقاز و خلا قدرتی که بتواند در برابر این توسعه طلبی بایستد، راه تسلط کمابیش آسان روسیه را بر این حوزه هموار کرده بود.