گونه شناسی الگوی چهارصفه در خانه های تاریخی ایران

چهارصفه یکی از که ن ترین الگوهای به کاررفته در معماری ایران است که در گونه های مختلف معماری به اشکال متفاوت بروز کرده است. به دلیل فراوانی و تنوع خانه های ایرانی، کاربرد الگوی چهارصفه در این گونه معماری، بسیار بیش تر از سایر گونه هاست که این مسئله، ضرورت انجام پژوهش حاضر را تبیین می کند. هدف از تالیف این مقاله، آشنایی با گونه های متنوع الگوی چهارصفه در طرح خانه های ایرانی به روش توصیفی تحلیلی و بر اساس مطالعات میدانی و کتابخانه ای است. نتایج پژوهش نشان می دهد، الگوی چهارصفه در سه گونه اصلی مورد استفاده قرار گرفته است. در گونه اول، طرح چهارصفه در عرصه و اعیان خانه بروز کرده و فضای مرکزی چهارصفه، روباز و به عنوان حیاط مورد استفاده قرار گرفته است. دسترسی به اتاق ها متاثر از شکل فضای مرکزی چهارصفه است؛ اگر فضای مرکزی مربع باشد، دسترسی به اتاق ها صرفا از صفه ها انجام می شود و چنانچه این فضا به شکل هشت و نیم هشت باشد، امکان ارتباط اتاق ها از فضای مرکزی نیز میسر می شود. در گونه دوم الگوی چهارصفه، تمام یا بخش اصلی اعیان خانه است؛ در این حالت، فضای مرکزی چهارصفه پوشیده شده و حیاط در بیرون آن قرار می گیرد. دسترسی ها در گونه دوم، مشابه گونه اول است با این تفاوت که امکان ارتباط اتاق های مشرف به حیاط از طریق بازشوها و س ه در ی ها به حیاط پیرامونی امکا ن پذیر است. در گونه سوم، الگوی چهارصفه با تغییراتی به درون اعیان خانه منتقل می شود. گونه سوم دو دسته اصلی را به وجود می آورد. در دسته اول با حفظ ریخت کلی چهارصفه، فضای مرکزی بزرگ تر، صفه ها عری ض تر، و اتاق ها تبدیل به راهرو و در نهایت فضای ستون دار شده اند. این الگو در تالارها و حوض خانه ها استفاده شده است. در دسته دوم با تاکید بر سازماندهی چهارصفه، الگوی چهارصفه باز شده و راهروهایی در گوش ه های آن ایجاد شده است. این الگو در تالارهای بزرگ، حوضخانه ها و حیا ط های کوچک درون خانه استفاده شده است.