بررسی رفتار آشوبناک تلخه رود استان زنجان در کواترنری

ژئومورفولوگ ها معمولا به عنوان یک اصل ضروری به تشریح گذشته و حال پرداخته و آینده فرایندها را پیش بینی می کنند تا ماهیت و سرعت تغییرات را درک نمایند. در دو طرف رودخانه زنجانرود دشت های وسیعی گسترش دارند که پوشش سطحی آن ها رسوبات آبرفتی دوران چهارم است شکل ظاهری منطقه به گونه ای است که سراب رودخانه های هردو قسمت به بلندترین ارتفاعات منطقه منتهی می شود؛ منتها در قسمتی از بخش های جنوب غرب دشت های زنجانرود در جبهه ی کوهستان چاله گرابن مانندی وجود دارد که آب های قسمتی از دامنه شمالی ارتفاعات جنوبی زنجان را در موازات جبهه کوهستان به قزل اوزن انتقال می دهد. شکل ظاهری منطقه رفتار آشوبناک رودخانه را تداعی می کند به طوری که لند فرم هایی ایجاد کرده که شکل ظاهری آن ها تسلط فرایندهای نئوتکتونیکی را مورد تائید قرار می دهد. در قسمت دیگری از حوضه لند فرم های ایجادشده بی شباهت به آثار تراس های دریاچه ای قدیمی نیست. چنین لند فرم هایی هرچند در دید اول شاهدی بر فعالیت های نئوتکتونیکی منطقه است به طوری که ستاری (1395) مبنای تشکیل لندفرم ها را نئوتکتونیک دانسته و با تحلیل شاخص های مورفوتکتونیکی حوضه را ازنظر تکتونیکی فعال معرفی کرده است ولی لند فرم های نهایی منتج از تکتونیک نیست هرچند امکان فعالیت های تکتونیکی نیز با توجه به گسل های موجود در منطقه زیاد است ولی عامل اصلی شکل گیری لندفرم ها تابعی از تغییرات مسیر رودخانه در طی کواترنری است تا فعالیت های نئوتکتونیکی. چنین شرایطی باعث مطرح شدن رفتار آشوبناک رودخانه تلخه رود زنجان در طی کواترنری شد.

برای بررسی این رفتار آشوبناک، ابتدا محدوده موردنظر از DEM 30 *30 منطقه مشخص گردید. برای شبیه سازی توپوگرافی گذشته به وسیله نرم افزار Pixel to code خطوط منحنی میزان هایی که دارای تعادل هستند، رقومی شد و خطوط منحنی میزان های نامتعادل در بخش های مختلف، بر اساس ارتفاع خطوط متعادل بازسازی گردید. مسیرهای دارای پدیده‏ی انحراف و اسارت که رودخانه ها در حال حاضر در آن ها جاری هست، در جدول مشخصات طول و عرض جغرافیایی در نرم افزار Surfer حذف گردید و با مشخصات X, y, Z توپوگرافی بازسازی، خروجی آن را در نرم افزار Global mapper وارد شد و در آن محیط، رودخانه ها حوضه بندی شده و میسر قبلی رودخانه ها بازسازی شد. با زدن پروفیل های طولی و عرضی در مسیر آبراهه ها و توپوگرافی های فعلی و شبیه سازی گذشته، اختلاف ارتفاعات و میزان فرسایش به دست آمد. با مراجعه بر روی میدان و برداشت های میدانی و تصحیح خطاهای کتابخانه ای تفسیر و تحلیل نهایی انجام شد.

بررسی های میدانی حاکی از آن است که شواهد اسارت یا انحراف را در نقشه های توپوگرافی به این شرح منعکس شده اند: 1- تغییر مسیر با زاویه 90 درجه یا بیش تر در امتداد رودخانه ها.2- وجود رسوبات آبرفتی درشت دانه در سراب رودخانه ها؛ قسمت ابتدایی و میانی رود یعنی سرچشمه و میاناب، مسیر حمل رسوبات و قسمت پایانی یا همان پایاب و گاها در میاناب، محل برجای گذاری رسوبات هستند. 3- آبراهه یک حوضه باگذشت زمان تقریبا متقارن می شود یعنی ساحل سمت چپ و راست آن در طی زمان هم اندازه و متقارن می گردد. امکان دارد تکتونیک سبب برهم خوردن چنین وضعیتی شود؛ اما زمانی که یک طرف رودخانه فاقد آبراهه قابل توجه و مساحت ناچیز باشد همانند حوضه موردمطالعه عامل اصلی آن تغییر مسیر رودخانه بوده است. کوتاهتر بودن آبراهه ها در یک طرف رودخانه نسبت به طرف دیگر حاکی از تغییر مسیر رودخانه است. 4- تفاوت ارتفاعی در سواحل حوضه های آبریز امر اجتناب ناپذیری است؛ اما زمانی که تفاوت ارتفاع زیاد همراه با طول آبراهه ی کمتر و وجود رسوبات آبرفتی دیاژنز نشده در خط تقسیم آب باشد حاکی از تغییر مسیر رودخانه نسبت به مسیر قبلی است. 5- منحنی های با پالس های عمیق یا سینوس های عمیق در بین و پایین دست منحنی های صاف تا سینوسی ساده در لیتولوژی های همگن دلیلی بر تغییر تسلط فرسایش قهقرایی مسلط به منطقه براثر تغییر سطح اساس ناشی از تغییر مسیر رودخانه است.
با تغییر سطح اساس قزل اوزن، فرسایش قهقرایی بر رودخانه ای با حوضه آبریز بسیار کوچک که در امتداد زنجان رود به قزل اوزن می ریخته مسلط شده و توانسته بخشی از آبراهه های دامنه های شمالی ارتفاعات جنوبی زنجان رود را منحرف کرده و به سمت قزل اوزن هدایت نماید و رودخانه جدیدی به نام تلخه رود ایجاد کند. شواهد این رفتار آشوبناک یک مخروط افکنه 110 کیلومترمربعی و دشت سری با تیپ مخروط افکنه به هم پیوسته است که در حال حاضر هیچ حوضه آبریزی از بالادست بر آن تسلط ندارد. کوتاه تر بودن طول آبراهه ها در یک طرف رودخانه، تفاوت اختلاف ارتفاعی زیاد رودخانه از خط تقسیم آب در دو طرف، وجود رسوبات آبرفتی دیاژنز نشده در خط تقسیم آب، تغییر مسیر 90 درجه رودخانه، منحنی میزان های با پالس های عمیق در بین و پایین دست منحنی میزان های صاف تا سینوسی ساده دلیلی بر تغییر مسیر رودخانه هستند.