بررسی و نقد دیدگاه مفسران از قرن سوم تا پنجم در خصوص عتاب در سوره عبس

آیآت آغازین سوره عبس، عتاب کننده شخصی است که بخاطر حضور نابینایی چهره در هم کشید. مبهم گذاری معاتب، سبب اختلاف در تعیین مصداق شده است. این مساله انگیزه پژوهش حاضر شد تا دیدگاه مفسران اهل سنت و شیعه را از قرن سوم تا پنجم، دوره اول تدوین تفسیر به روش تاریخی تحلیلی و با ابزار کتابخانه ای بررسی کند تا معاتب آیات را مشخص کند. تحقیق بدست داد که طبری و مفسران بعدی اهل سنت بر اساس روایات معتقدند پیامبر اکرم(ص) در حال گفتگو با اشراف قومش بود و از وی روی گرداند؛ در نتیجه مورد عتاب آیه قرار گرفت. ضعف این تفاسیر عدم بررسی متنی و سندی روایات، اضطراب سند و متن و مغایرت با اخلاق نبوی است. مفسران شیعی روایت های اهل سنت را با اخلاق پیامبر مغایر دانسته و متعرض آنها نشده اند؛ و ظاهر آیه را حمل بر عتاب به غیر پیامبر کرده اند که طبق روایت امام صادق، یکی از بنی امیه و طبق قولی عثمان بود. طبق رای نوآورانه، تولی به معنای رویگردانی همراه با خروج است؛ لذا عتاب آیه اول متوجه مخاطب پیامبر است که با ورود ابن ام مکتوم، عبوس گشته و از مجلس بیرون شده است. پیامبر که بشدت سرگرم گفتگو بود از خروج آن شخص ناراحت شد؛ در نتیجه عتاب های ملاطفت آمیز بعدی متوجه ایشان است که با اخلاق عظیم نبوی مغایرت ندارد.