توج؛ از شکوفایی تا زوال

شهر تاریخی توج، در پس کرانه شمالی خلیج فارس، در دوره ای نسبتا طولانی از شهرهای شناخته شده ایران به شمار می آمده است. اوج رونق این شهر در دوره آل بویه بوده ، اما پس از آن به سرعت دچار رکود شده است. اکنون نیز از این شهر جز نامی در متون کهن باقی نمانده و حتی ویرانه های آن نیز ناشناخته است. مقاله حاضر علل پیدایی و پویایی این شهر و عوامل زوال آن را بررسی می کند. این پژوهش، که به روش تحلیل تاریخی مبتنی بر منابع کتابخانه ای صورت گرفته است، نشان می دهد که دو مولفه اقتصادی، یعنی موقعیت تجاری واسطه ای توج در بنادر خلیج فارس و نواحی مرکزی ایران، و تولید پارچه های کتانی توزی، عوامل اصلی شکوفایی این شهر در عصر آل بویه بوده اند. بررسی ها درباره سقوط این شهر نیز دخالت عوامل انسانی را در کنار عوامل طبیعی نشان می دهند. در این باره، منازعات جانشینی عضدالدوله در فارس، حملات مکرر ملوک شبانکاره و قرامطه به کرانه ها و پس کرانه ها، و تغییر مسیر تجارت دریایی از خلیج فارس به دریای سرخ، به عنوان یک عامل فرامنطقه ای، در زوال توج مطرح اند. نظر به این ها، تطورات توج را می توان مصداق و نمونه بارزی از تاثیر تحولات مسیرهای بازرگانی بر تغییرات سکونتگاه های انسانی در نظر گرفت.