برنامه ریزی خدمات شهری برای زائرین در پیرامون حرم های مطهر نمونه مطالعاتی: هسته مرکزی شهر قم

مراکز شهری فارق از نقش و عملکردی که دارند همواره پذیرای جمعیتی بیش از ساکنین خود هستند که در طول شبانه روز برای تامین خدمات مورد نیاز خود به آن محدوده مراجعه می کنند. این مسئله در  مراکز شهری که نقشی فراشهری نیز مییابند، واجد اهمیتی بیشتر است و شهرها و کانونهایزیارتیازمصادیقمهماینگونه مراکز بشمار می آیند. یکی از مراکز اصلی در شهرهای زیارتی ایران محدوده های پیرامون حرم های مطهر هستند که علاوه بر جمعیت ساکن خود (مجاورین) حجم قابل توجهی جمعیت زایر غیرساکن را نیز به محدوده مرکزی جذب می کند. این جمعیت دارای نیازهایی است که می بایست در محدوده مرکزی تامین گردد تا نقش و عملکرد فضایی و فعالیتی محدوده در سطح قابل قبولی قرار گیرد. به  همین دلیل برنامه ریزی شهری وظیفه دارد تا نوع و میزان خدمات مورد نیاز برای گروه های جمعیتی را در این محدوده ها پیش بینی و تامین نماید. برای دستیابی به این هدف استفاده از روش ها و تکنیک های برنامه ریزی خدمات شهری ضروری است. اما علیرغم آنکه روش های متنوع و کارآمدی برای تخمین و برنامه ریزی خدمات جمعیت ساکن شهر تدوین شده و مورد استفاده قرار می گیرد، اما فقدان روش های مدون برای محاسبه خدمات و لحاظ نمودن نیازهای جمعیت سیال و غیر ساکن از معضلات اصلی در برنامه ریزی کاربری زمین و خدمات در هسته زیارتی شهرهای مذهبی بشمار می آید. این مقاله با تکیه بر تجربیات مولفان در زمینه برنامه ریزی خدمات مورد نیاز زایرین در هسته های زیارتی شهرهای مشهد و قم و با توجه به ابهامات و سوالات موجود در این زمینه، مبانی و روش هایی را برای برنامه ریزی نیازهای این گروه از جمعیت، به گونه ای که قابل استفاده برای برنامه ریزی توسعه فضاهای مذهبی و همچنین قابل استفاده در طرح های کلان و موضعی توسعه شهری این گونه شهرها باشد، را ارایه نموده است. برای این منظور دو روش برنامه ریزی خدماتی که بر مبنای تقسیمات کالبدی عملکردی برای محدوده و نهایتا محاسبه سطوح زیربنای فعالیت های مورد نیاز و روش دیگر با بهره گیری از ادبیات رایج شهرسازی کشور و بر مبنای برآورد جمعیت سیال در محدوده و همسنگ سازی نیازهای آنها و نهایتا محاسبه نیازها بر اساس سرانه مترمربع زمین صورت گرفته است. استفاده از هر یک از این روش ها دارای ملزومات و شرایطی است که پس از شناخت هر محدوده و تعیین نیازهای مدیریتی آن تبیین می گردد. هر یک از این دو روش دارای امکانات و محدودیت هایی است که در این مقاله به آن پرداخته می شود.