رابطه اعیان ثابته با جبر و اختیار بر پایه دیدگاه های محمدجعفر لاهیجی در تفسیر مفتاح الخزائن

ابن عربی و شارحانش با طرح و بسط مفهوم «اعیان ثابته» راهی جدید در تبیین مقولات دشوار کلامی و عرفانی گشودند. از جمله محمدجعفر لاهیجی، عارف ایرانی سده 13 ه.ق.، در تفسیر مفتاح الخزاین کوشید نقش جبر و اختیار در سعادت و شقاوت انسان را به یاری آموزه اعیان ثابته تحلیل کند. این تحقیق که به روش توصیفی تحلیلی سامان یافته، نشان می دهد اعیان ثابته لوازمی دارد که به واسطه آن می توان پاره ای از مهم ترین مباحث کلامی را تبیین کرد. لاهیجی با استناد به مقوله «استعداد افراد» و قاعده «متابعت اعیان خارجی از استعداد موجود در اعیان ثابته»، مباحثی همچون «علم پیشین خداوند قبل از خلقت انسان» و «کیفیت بروز و ظهور اشیا و افعال آدمی بر اساس استعداد نهفته در عین ثابته» و نیز «مفهوم سعادت و شقاوت ذاتی انسان ها» و «ارتباط میان اعیان ثابته با کمال و هدایت آدمی» را توجیه و توصیف کرده است. بر پایه این استنباط، میزان جبر و اختیار حاکم بر اوضاع افراد و سایر موضوعات مرتبط را باید با استعداد مندرج در عین ثابته ایشان سنجید و در حقیقت، اعیان ثابته هستند که مرزهای کردار آدمی و مسیر تعالی اش را مشخص می کنند.