بررسی انتقادی رویکردهای تفسیری و شیوه های استناد به آیات در اسرارالتوحید

صوفیه همچون دیگر فرقه های باطن گرا، بلکه بیش از آنها، به تاویل قرآن دست یازیده اند. تاویل و تفسیر آنها مبتنی بر احاله آیات بر باطن و حقیقت (آن گونه که در می یابند) است. آنها در تفسیر بیش از هر چیز بر دل خود اتکا دارند و آن را محل الهام و استقرار علم الهی می دانند. در اسرارالتوحید نیز به عنوان یکی از امهات متون صوفیانه، نگاه باطن گرایانه به آیات قرآن غلبه دارد. بر این پایه، نوشتار حاضر در صدد بررسی انتقادی مبانی ابوسعید در تاویل قرآن، تبیین شیوه های او در تفسیر آیات و بازنمودن اغراض دیگری است که در به کار بردن آیات قرآن دخیل بوده است. استناد به آیات قرآن در اسرارالتوحید -اعم از استناد مبتنی بر معنا (نگاه غیر تفسیری) و استناد متکی بر تفسیر- از ابتدا تا انتهای اثر به طرز چشمگیری نمایان است اما این استنادات از ضابطه ثابت و مشخصی تبعیت نمی کند. با این حال، نحوه مواجهه او با آیات چند شکل عمده دارد که عبارت اند از: تفسیر آیه در معنای مشابه با دلالت سیاقی الفاظ و منطبق با آرای مفسران، تاویل و رسیدن به معنایی در طول دلالت سیاقی آیه، ارایه تاویل متفاوت، بلکه متباین و متضاد با ظاهر آیات مبتنی بر آرای تصوف و سنت های صوفیانه، تاویل در جهت توجیه کرامات صوفیانه و به ندرت، تاویل هایی با رویکرد شطحی. به نظر می رسد، ابوسعید بیش از آن که قصد تبیین تعالیم قرآنی را داشته باشد، در صدد توجیه تعالیم صوفیانه با آیات قرآن برآمده است.