بررسی واژه های مشتق مختوم به پسوند «ار» در زبان فارسی از منظر صرف ساخت

همه زبان های جهان برای تولید واژه های جدید از شیوه های گوناگونی استفاده می کنند. اشتقاق در کنار ترکیب دو فرایند مهم صرفی هستند که نقش اصلی هر دو ساخت صورت واژه های جدید است. در زبان فارسی اشتقاق یکی از فرایندهای پویا و پرکاربرد واژه سازی است و از جمله مقولاتی است که از دیرباز مورد مطالعه بسیاری از زبان شناسان ایرانی و غیرایرانی قرار گرفته است. در قلمروی اشتقاق، زبان فارسی دارای پیش وندها و پسوندهای بسیاری است که با افزوده شدن به واژه های موجود زبان می توانند واژه های نو بسازند. یکی از این پسوندها، پسوند «ار» است که از جمله وندهای نیمه زایای زبان فارسی محسوب می شود؛ اگر چه مشاهدات حاکی از آن است که در زمان حاضر مجددا جزء وندهای زایای فارسی شده است. هدف از پژوهش حاضر بررسی ساخت اشتقاقی [x-ار] در زبان فارسی از منظر انگاره صرف ساخت است. صرف ساخت با بهره جستن از مفهوم ساخت (به عنوان جفت صورت و معنا) به توصیف واژه های غیرساده می پردازد. این پژوهش تنوعات معنایی نظام مند، طرح واره های ممکن ناظر بر عملکرد ساخت [x- ار]، زیرطرحواه های آن و نیز ساختار سلسله مراتبی این ساخت را در واژگان گویشوران زبان فارسی بررسی می کند. داده های مورد بررسی در این پژوهش از سه منبع فرهنگ زانسو (کشانی، 1372)، پایگاه داده های زبان فارسی (PLDB) و شبکه هستان شناسی فارس نت گردآوری شده اند. سپس، واژه های مستخرج در فرهنگ بزرگ سخن (انوری، 1381) مورد بررسی قرار گرفته و مواردی که با برچسب منسوخ مشخص شده بودند، کنار گذاشته شدند. این پژوهش، پژوهشی ساخت بنیان است که می کوشد به روش توصیفی- تحلیلی الگوهای واژه سازی را بر پایه مفهوم «ساخت» و «طرح واره های ساختی» تبیین نماید. یافته های پژوهش گویای آن است که پسوند «ار» در فارسی امروز دارای هفت معنا (کارکرد) گوناگون است و وندی چندمعنا محسوب می شود. این چندمعنایی، نه در سطح واژه های عینی بلکه در سطح طرح واره های انتزاعی قابل تبیین است و از این رو آن را چندمعنایی ساختی می نامند. نتایج نشان می دهد که «هستار مرتبط با مفهوم x» معنای سرنمون ساخت [x- ار] است که به عنوان انتزاعی ترین همبستگی صورت و معنای ناظر بر عملکرد این داده ها تلقی می شود.