سفال عصر آهن در حوضه اترک میانی، شمال خراسان، ایران

اگر ایران را به چهار بخش تقسیم کنیم، با نگاهی اجمالی به فعالیت ها و کاوش های انجام شده در محوطه های عصر آهن ایران درمی یابیم که تمرکز آن ها در ربع شمال غربی ایران است. جایی که غرب، شمال غرب، شمال مرکز و نیمه غربی باریکه ساحلی دریای کاسپی را شامل می شود. نکته مهم آنجا است که مبنای گاهنگاری عصر آهن در ایران نیز براساس کاوش چند محوطه در بخش کوچکی از شمال غرب و تعمیم آن به تمام ایران است. به این ترتیب، با نگاهی دیگر به فعالیت های باستان شناسی عصر آهن مشاهده می کنیم نیمه شرقی ایران و به ویژه شمال شرق بسیار ناشناخته است؛ به جز چند انتشار انگشت شمار، عملا دانسته ها از عصر آهن شمال شرقی ایران که امروزه تمام استان خراسان شمالی و بخش های شمالی استان خراسان رضوی را شامل می شود، ناچیز است. در این مقاله تلاش می شود براساس جدیدترین پژوهش ها تصویری از عصر آهن بخش بزرگ از شمال شرقی ایران، با تاکید بر حوضه اترک میانی، ارایه شود. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی، برای نخستین بار سفال و ویژگی های سنت سفالی این حوزه توصیف شده و هم چنین سفال های آن گونه شناسی شده و این سفال ها در قالب 7 ریخت سفالی معرفی می شود. پرسش های پژوهش عبارتنداز: اترک میانی در حوزه کدام فرهنگ یا سنت سفالی قرار می گیرد؟ علاوه براین ویژگی سفال های عصر آهن این حوضه چیست؟ براساس مطالعات سفالی، اترک میانی در عصر آهن جزو فرهنگ سفالی داهستان کهن است. داهستان، بخش بیابانی شمال دشت گرگان است که امروزه در جنوب غرب ترکمنستان قرار دارد. ویژگی این سنت سفالی، سفال های خاکستری است که از سفال خاکستری-سیاه البرز شرقی عصر مفرغ البرز شرقی منشا گرفته است. در کنار سنت سفالی غالب در حوضه اترک میانی، سفال های نخودی منقوش معروف به یاز I نیز به تعداد اندک وجود دارد که نشان از تبادلات و برهمکنش های فرهنگی با مردمان یاز I دارد. در این پژوهش پیشنهاد می شود که که این منطقه به دلیل همجواری با فرهنگ یاز I ممکن است نقش مهمی در شکل گیری سنتی داشته باشد که بعدها به فرهنگ سیلک VI مشهور شد.