بررسی تحولات گمرک بوشهر در سالهای 1320 تا 1322 ق. بر پایه یادداشتهای منتشرنشده لامبرت مولیتور

در سالهای آغازین قرن بیستم میلادی، بوشهر به عنوان مهمترین بندر ایرانی در ساحل خلیج فارس مطرح بود. به همین دلیل، گمرک این شهر نزد زمامداران قاجار اهمیت بالایی داشت و توجه خاصی به آن صورت می گرفت. حضور استعماری و قدرتمندانه عمال و کارگزاران بریتانیا در خلیج فارس و حساسیت ایشان نسبت به این بندر و استقرار کنسولگری چند کشور اروپایی، این اهمیت را دو چندان ساخته بود. این شرایط سبب شد پس از حضور ژورف نوز در تشکیلات مالی ایران و تقاضای وی مبنی بر اعزام کارشناسان دیگری از کشور بلژیک، چند تن از اتباع این کشور به منظور مدیریت گمرکات جنوب، عازم بوشهر شوند. از جمله این افراد، شخصی به نام لامبرت مولیتور بود که همراه دو برادرش، آگوست و کامیل وارد ایران شده بودند. یادداشتهای منتشر نشده لامبرت مولیتور، آگاهی های تازه ای را درباره اوضاع بوشهر و سایر گمرکات جنوب در اختیار محققان قرار می دهد. پژوهش حاضر بر اساس این یادداشتها، ضمن بررسی اوضاع گمرک بوشهر، به تلاش ها و چالش های پیش روی دست اندرکاران گمرک به عنوان نهادی نوپا و متحول شده و ارزیابی کارنامه مستشاران بلژیکی در این موضوع می پردازد. این تحول پس از صدور فرمان مظفرالدین شاه دال بر منسوخ شدن رسم اجاره گمرکهای ایران رخ داده بود. عدم تمکین برخی حکام محلی و مقاومت در برابر اجرای قانون جدید، قاچاق گسترده کالا و خصوصا اسلحه، نبود امکانات مناسب و نهایتا گستردگی مناطق و بنادر ساحلی خلیج فارس از بندر محمره (خرمشهر) تا کرانه های دریای عمان؛ از جمله مشکلات پیش روی لامبرت مولیتور و دیگر همکاران بلژیکی و ایرانی او به شمار می رفت. به رغم پاره ای از انتقادات نسبت به عملکرد بلژیکی ها در ایران، افزایش درآمد گمرک و پیدایش ساختار جدید و منظم برای آن از جمله دستاوردهای مولیتور و هموطنانش بود. هر چند که این گروه در آموزش کارشناسان ایرانی چندان موفقیتی حاصل نکردند.