گونه شناسی نقش مایه های طبیعی گلیم کرمانجی

قوم کرمانج شمال خراسان، از اقوام فعال ایران در کار آفرینش گلیم هستند و این هنر یکی از مهم ترین تولیدات خانگی آنان به شمار می رود. این پژوهش توسعه ای، پس از بررسی صد و سی نمونه گلیم کرمانجی (40 نمونه از ساکنین روستاهای کرمانج نشین خراسان شمالی، 36 نمونه از بین عشایر کرمانج و 54 نمونه نیز در مجموعه های تاجران و فروشندگان فرش در بجنورد، قوچان و مشهد) و استخراج نقش مایه های برگرفته از طبیعت آنها، تلاش دارد به گونه شناسی این نقش ها و بررسی شیوه های ترکیب بندی آنها بپردازد. داده های کیفی واکاوی شده در این نوشتار به دو شیوه میدانی و اسنادی یافته اندوزی شده اند. نقش مایه های گلیم کرمانجی را از نظر موضوعی می توان در چهار گروه تقسیم بندی نمود: 1. نقش های طبیعی، 2. نقش های برگرفته از ابزار و وسایل زندگی، 3. نقش های انتزاعی، 4. ریزنقش های هندسی؛ که بیشترین شمار و گوناگونی را در این میان نقش مایه های طبیعی دارند. وابستگی زندگی کرمانج ها به عوامل جغرافیایی و شرایط زیست محیطی، طبیعت را در ذهن ایشان بدل به کنشگری قهار و سترگ ساخته و به نیروهای آن نقشی اسطوره ای بخشیده است. نقش مایه های طبیعی در گلیم کرمانجی خود در سه گروه جای می گیرند: 1. نقش های جانوری که به سه شیوه شمایلی، برساخته و نمادین بازنمایی می شوند (همچون: طاووس، مرغابی، دم جنبانک، مریشک، دیک، عقاب، هوپ هوپ، ده وه، جیران، به ران، گوجی، به زن نیری، منیگ، چووچک، گال، ری وی، چاکل و چاکلی نکل خار و چاگل شقه، و کاووک) 2. نقش های گیاهی (همچون: گل، دار، مه ره، و پرک) 3. نقش های برگرفته از پدیده های طبیعی (همچون: چیک، گانی و خارخارک). بافنده کرمانج در چیدمان نقش ها بر گستره گلیم نیز از ارتباط خود با طبیعت الگو گرفته. اکثر نقش های زمینه دارای موضوعاتی است که ارتباط مستقیم تری با زندگی روزمره او دارند، در حالی که نقش های تکرارشونده حاشیه، از طبیعت پیرامون زندگی ایلیاتی یا از انگاره های نمادین و ذهنی الهام گرفته شده است.