اهداف ژئوپلیتیک روسیه و انگلیس در تحدید مرزهای ایران در قاجاریه

ایران در قرن نوزدهم و به ویژه مقارن با دوره قاجاریه، دچار تغییرهایی عمده در مرزهای سرزمینی خود شد. بخشی مهم از این تغییر مرزها ناشی از سیاست های ژیوپلیتیک بریتانیا و روسیه در غرب آسیا بود. در این پژوهش کوشش شده است با مراجعه به مستندات تاریخی و تبیین آن ها از منظر ژیوپلیتیک، علل تحولات مرزهای سرزمینی ایران در دوره قاجاریه و در قالب رقابت های قلمروخواهانه روسیه و انگلیس تبیین گردد. در مرحله نخست، مفهوم ژیوپلیتیک و بستر مفهومی آن در تحلیل فرایندهای قلمروخواهانه میان کشورها و امپراتوری ها بیان شده است، سپس با مطالعه تطبیقی ساخت مرزهای سرزمینی ایران با مقتضیات علم ژیوپلیتیک، چگونگی شکل گیری سیاست خارجی این دو امپراتوری در رابطه با مرزهای سرزمینی ایران تبیین شده است. تحولات مربوط به انتزاع مرزهای سرزمینی ایران در دوره قاجاریه بر خلاف گذشته نه در قالب تعارض های ژیوپلیتیک ایران با کشورهای همسایه بلکه در چهارچوب رقابت های ژیوپلیتیک روسیه و انگلیس تبلور یافت. رقابت ژیوپلیتیک میان روسیه و انگلیس در عصر قاجاریه در جهت حفظ امنیت مستعمره ها، دسترسی به آب های خلیج فارس و کنترل دسترسی به ذخایر نفت بود. پیامد این رقابت، جدایی مناطقی از آسیای مرکزی، قفقاز و افغانستان از قلمرو سرزمینی ایران، تعیین حدود مرزهای ایران در سیستان و بلوچستان و استقلال تدریجی شیوخ حاشیه جنوبی خلیج فارس از ایران بود؛ بنابراین در این بستر زمانی، موثرترین عامل در شکل گیری فرایند تحدید حدود سرزمینی ایران، موقعیت جغرافیایی حایل سرزمین ایران میان قلمرو مورد رقابت بریتانیا و روسیه بود.