فصلنامه تاریخ روابط خارجی
پیاپی 84 (پاییز 1399)

تشکیل پادشاهی اشکانی و تبدیل آن به جایگاه یک شاهنشاهی منسجم در آسیای غربی یکی از رویدادهای مهم جهان باستان بود. سال های ظهور و سقوط شاهنشاهی اشکانی (250ق.م. - 224م.) تقریبا با امپراتوری هان (حدود 206ق.م - 220م.) در چین هم زمان بود و در حالی که حکومت هان در آسیای مرکزی پیشروی کرده بود، اشکانیان توانسته بودند در شرق تا بلخ را فتح کنند. ماموریت های ژان چیان به آسیای مرکزی، ساخت جاده های تجاری در چین توسط امپراتوران هان و تجارت در جاده خراسان در ایران، باعث گسترش تجارت در طول مسیر جاده ابریشم شد. در همین دوره، متن های چینی، نخستین بار از سرزمین اشکانی با عنوان «آن شی» و افرادی با پیشوند خانوادگی «آن» یاد کرده اند. مقاله حاضر بر آن است تا با تکیه بر اطلاعات متن های چینی، بودایی و داده های باستان شناسی به بررسی زمینه های روابط اشکانیان با چین بپردازد و نام های اشکانیان را در متن های چینی واکاوی کند. مدعای نویسنده آن است که اشکانیان در سه زمینه سیاسی، تجاری و دینی با چین تعامل داشتند، به طوری که نام «آن» تا اواسط دوره تانگ تبدیل به رایج ترین نام خانوادگی ایرانیان در چین شد.

با رشد امپریالیسم و گسترش آن به سوی شرق در قرن نوزدهم میلادی، به ترتیب با فاصله ای تقریبا پنجاه ساله، ایران و ژاپن/نیهون را نیز درنوردید. دو کشور تا آن زمان در ساختاری کاملا سنتی با حداقل تاثیرپذیری از غرب به سر می بردند. با فشار روزافزون امپریالیسم از خارج، دولت های این دو کشور دست به مجموعه نوسازی ها و اصلاحات عموما نظامی زدند. هرچند این فعالیت ها، محدود و کندتر از آن بود که بتواند خطرهای جدی امپراتوری های غرب را خنثی یا ضعیف کند؛ اما با برخورد منفی مردم و به خصوص بانیان ادامه سنت در جامعه روبه رو شدند. به دلیل پیشروی هر چه بیشتر امپریالیسم و تغییرناپذیری ذات کاملا استبدادی دولت های سنتی این دو کشور، درگیری های سیاسی و اجتماعی افزایش یافت و سلسله تمهیدهای دولتی و خطرهای غربی باعث شکل گیری نیروی مخالف متحد و وقوع انقلابی شد که نمادی از تاسیس ملت کشور بود؛ بنابراین، هدف از این پژوهش، بررسی تاثیر امپریالیسم بر دو امپراتوری کهن با فرهنگ های کاملا متفاوت است. پرسش اصلی این است که چطور چنین فشاری از طریق اعتقادهای آیینی، اتحاد میهنی ایجاد کرد و به انقلاب منتهی شد.

شکست های ایرانیان در جنگ با روسیه در دوره قاجار، ایرانیان را از زاویه یک تمدن مغلوب با غرب آشنا کرد. سیاست مدار، متفکر و منورالفکر ایرانی خود را در مقام مقایسه با تمدن جدید قرار داد و شروع به گرته برداری از آن کرد. نخستین آشنایی های مصلحانه ایرانیان با تمدن جدید از خلال آگاهی هایی به وجود آمد که سفرنامه نویسان ایرانی از تمدن غرب ارایه نمودند. بیشتر این سفرنامه نویسان، پس از حیرت در برخورد با این تمدن جدید نتوانستند پیشرفت های اروپا را در راستای تحولات مفهومی و نظری تحلیل نمایند؛ بنابراین به تقلیل این مسایل در حد امور عینی روی آوردند. اگرچه بخشی از این امر را باید حاصل ناتوانی های زبانی دانست؛ اما مهم تر از آن، ناتوانی درک مبانی نظری و مفاهیم جدید به دلیل یکسان پنداری بود که این افراد میان سنت و تجدد برقرار کرده بودند و صرفا برتری غرب را از منظر فناورانه می نگریستند. در این مقاله، نگارنده به دنبال این است تا با بررسی سفرنامه های سیاحان ایرانی از غرب، دریافت های نخستین سفرنامه نویسان دوران قاجار از تمدن غرب را بررسی و تحلیل کند.

در سلسله مراتب قدرت حکومت قاجاریه، شاهزادگان قاجاری را می توان طبقه ای خاص دانست که دارای جایگاهی بالا بودند. شاهزادگان از طرف حکومت مرکزی به حکومت مناطق مختلف منصوب می شدند. حضور و نقش شاهزادگان قاجار در ساختار قدرت، پیامدهای سیاسی و اجتماعی زیادی به دنبال داشت؛ از جمله این پیامدها، مسئله جانشینی و انتخاب ولیعهد در این دوره بود؛ چراکه حضور هم زمان چندین مدعی تاج وتخت، زمینه ساز بحران داخلی و خارجی می شد. موضوع یا مسئله جانشینی در مقطع هایی، دولت و کشور را با بحران و جنگ های داخلی مواجه می کرد. تعداد پر شمار این شاهزادگان، تلاش درباریان و دخالت دولت های روسیه و انگلستان، باعث پیچیدگی اوضاع می شد. موضوعی که پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه ای، به دنبال روشن کردن زوایای تاریک آن است، جایگاه و تاثیر منازعه های جانشینی فتحعلی شاه بر اوضاع داخلی و روابط خارجی ایران در حدفاصل دو جنگ اول و دوم (1243 - 1228ق.) با روسیه است. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهند که رقابت میان شاهزادگان بر سر مسئله ولیعهدی و انتخاب جانشین، پیامدهای سیاسی مختلف به دنبال داشت که مهم ترین آن، در روابط خارجی دولت قاجار بود. کشورهای انگلستان و روسیه از مسئله جانشینی به عنوان ابزاری برای نفوذ بیشتر بر هییت حاکمه قاجارها استفاده می کردند.

ایران در قرن نوزدهم و به ویژه مقارن با دوره قاجاریه، دچار تغییرهایی عمده در مرزهای سرزمینی خود شد. بخشی مهم از این تغییر مرزها ناشی از سیاست های ژیوپلیتیک بریتانیا و روسیه در غرب آسیا بود. در این پژوهش کوشش شده است با مراجعه به مستندات تاریخی و تبیین آن ها از منظر ژیوپلیتیک، علل تحولات مرزهای سرزمینی ایران در دوره قاجاریه و در قالب رقابت های قلمروخواهانه روسیه و انگلیس تبیین گردد. در مرحله نخست، مفهوم ژیوپلیتیک و بستر مفهومی آن در تحلیل فرایندهای قلمروخواهانه میان کشورها و امپراتوری ها بیان شده است، سپس با مطالعه تطبیقی ساخت مرزهای سرزمینی ایران با مقتضیات علم ژیوپلیتیک، چگونگی شکل گیری سیاست خارجی این دو امپراتوری در رابطه با مرزهای سرزمینی ایران تبیین شده است. تحولات مربوط به انتزاع مرزهای سرزمینی ایران در دوره قاجاریه بر خلاف گذشته نه در قالب تعارض های ژیوپلیتیک ایران با کشورهای همسایه بلکه در چهارچوب رقابت های ژیوپلیتیک روسیه و انگلیس تبلور یافت. رقابت ژیوپلیتیک میان روسیه و انگلیس در عصر قاجاریه در جهت حفظ امنیت مستعمره ها، دسترسی به آب های خلیج فارس و کنترل دسترسی به ذخایر نفت بود. پیامد این رقابت، جدایی مناطقی از آسیای مرکزی، قفقاز و افغانستان از قلمرو سرزمینی ایران، تعیین حدود مرزهای ایران در سیستان و بلوچستان و استقلال تدریجی شیوخ حاشیه جنوبی خلیج فارس از ایران بود؛ بنابراین در این بستر زمانی، موثرترین عامل در شکل گیری فرایند تحدید حدود سرزمینی ایران، موقعیت جغرافیایی حایل سرزمین ایران میان قلمرو مورد رقابت بریتانیا و روسیه بود.

شرکت زیگلر در صنعت فرش ایران سرمایه گذاری گسترده انجام داد و از نام نشان های فرش در دوره قاجار به شمار می رفت. این شرکت با تاسیس شعبه های مختلف در ایران به مرکزیت سلطان آباد، به واردات منسوجات و صادرات کالاهایی همچون فرش، ابریشم، تریاک و پنبه دست زد. این شرکت در دوران حیات خود در ایران که از دوره ناصرالدین شاه شروع و تا دوره رضا شاه به طول انجامید، مشکلات عدیده داشت. این پژوهش با روش تحلیلی انتقادی و با تاکید بر اسناد آرشیوی در پی بررسی این مشکلات و چالش ها در دوره قاجار و به دنبال پاسخ به این پرسش ها است که شرکت زیگلر چه مشکلات امنیتی و سرمایه گذاری در ایران داشت؟ آیا این مشکلات را می توان در ادامه مشکلات حقوقی سرمایه گذاری در ایران تحلیل کرد؟ فعالیت شرکت زیگلر چه تاثیری در طرح و بافت فرش های سنتی ایران بر جای گذاشت؟ نتایج تحقیق نشان می دهند که شرکت زیگلر با مسایلی مختلف همچون مشکل جابه جایی کالا به علت وجود راه های ناامن و فقدان نظام بانکی مواجه بود. همچنین فساد اقتصادی و دیوانی، دخالت نیروهای موازی و ناآرامی های انقلاب مشروطیت، روند کار شرکت را با بحران مواجه کرد.

ولادیمیر مینورسکی (1966 - 1877م.) ایران شناس روسی تبار ساکن اروپا بود که بعد از گذشت بیش از پنجاه سال از درگذشتش، آثار او همچنان مرجعی مهم در پژوهش های ایران شناسی هستند. کار سترگ وی در تصحیح و ترجمه انگلیسی حدودالعالم، نگارش بیش از صد مقاله دایرهالمعارفی به ویژه برای دایرهالمعارف اسلام، چاپ لایدن و نیز انتشار بیش از دویست مقاله مستقل و چند کتاب و سخنرانی دیگر، همه یادگاری از شش دهه تکاپوی بی وقفه علمی او است. مینورسکی در چند دهه اول زندگی خود، کارمند وزارت امور خارجه و دیپلمات بود که در کنسولگری روسیه تزاری در تبریز و بخارا فعالیت می کرد. در سال های انقلاب روسیه تا 1919م. کاردار سفارت روسیه در تهران بود. بعد از آن، مستقیم از ایران به پاریس مهاجرت کرد و با ترک فعالیت های اجرایی به مطالعات تخصصی ایران شناسی در فرانسه و انگلستان مشغول شد. از میان حوزه های مطالعه مینورسکی، بیش از همه جغرافیای تاریخی ایران، تاریخ قفقاز و مطالعات کردشناسی او اهمیت اساسی دارند که نقشی مهم در تثبیت نظریه علمی پیوستگی تاریخی قفقاز و کردها در جهان فرهنگ و تمدن ایرانی در صد سال گذشته داشته اند. مینورسکی خالق دو نظریه با نام های «میان پرده ایرانی» و «اسلام ایرانی» برای درک بهتر تاریخ ایران نیز هست که مهم ترین وجه تمایز وی از سایر ایران شناسان داخلی و خارجی است. در مقاله حاضر به بررسی زندگی، فعالیت های علمی و نیز نامه های فارسی ارسالی به او پرداخته می شود. آرشیو مینورسکی که شامل کتابخانه و اسناد شخصی او است و در موسسه نسخه های خطی سنت پترزبورگ روسیه نگهداری می شوند، گنجینه ای ارزشمند برای شناخت تاریخ، ادبیات، فرهنگ، هنر، زبان شناسی و روابط خارجی ایران به شمار می آید.