پژوهشی در سیر روایی-عرفانی گزاره مشهور «الطرق الی الله بعدد انفاس الخلایق»

راه هدایت و چگونگی رسیدن به خدا یکی از موضوعات بحث برانگیز دینی بوده است. در این میان عبارت معروف «الطرق الی الله بعدد انفاس الخلایق» بر دامنه مناقشات افزوده است؛ زیرا شایبه تکثرگرایی و پلورالیسم دینی را تقویت می کند؛ ازاین رو محل بحث و تاویل بسیار قرار گرفته است؛ عده ای با این فرض که عبارت یادشده، حدیث نبوی است و عده ای دیگر ازآن رو که عبارتی منقول از برخی عارفان بزرگ است، واژه «طرق» را تاویل و تفسیر کرده اند.در این پژوهش، عبارت بالا ازنظر تاریخی و روایی بررسی می شود؛ اینکه از چه زمانی این عبارت به متون عرفانی و تفسیری وارد شد و آیا این سخن به راستی حدیث نبوی است، موضوعات بررسی شده در این مقاله است. همچنین معنای «طرق» ازنظر لغوی، اصطلاحی و تاویلات فقیهان و عارفان بررسی می شود. یافته های این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی نگاشته شده است و نشان می دهد عین عبارت یادشده در میان متون اسلامی تا پیش از قرن هفتم و هشتم نیامده است؛ هرچند ردپایی از جملات مشابه در کتاب های کهن تصوف دیده می شود، تلقی حدیث نبوی از آن امری نادرست است؛ زیرا این عبارت در متون معتبر حدیث نیامده است. معانی و تاویلات عالمان و عارفان از واژه «طرق» را می توان ذیل این عنوان ها قرار داد: تنوع ادیان؛ برهان های وجود خداوند؛ راه های معرفت؛ مقامات عرفانی؛ شیوه های مختلف سلوک؛ انواع ایمان و اسمای الهی.