مقایسه جبر و اختیار از دیدگاه کلام و عرفان

گستره اجبار یا اختیار آدمیان در برابر قدرت و اراده خداوند، یکی از مباحث مناقشه آمیز میان اندیشمندان مسلمان بوده است. فرقه های چون: معتزله، زیدیه، اسماعیلیه، امامیه، ماتریدیه، اشاعره و جبریه خالص، به ترتیب از بیشترین تا کمترین حوزه اختیار را برای انسان قایل بوده اند. مشرب های کلامی اسلامی با استناد به استدلالهای عقلی و نقلی، در پی اثبات جبر مطلق، اختیار محض، آمیزه ای از هر دو، و یا قاعده «امر بین الامرین» بوده اند. مشرب های عرفانی نیز با اتکا بر موازین نقلی و شهودی به مسیله جبر و اختیار پرداخته اند. عارفان غالبا جبرگرا هستند و دیدگاه معدودی از آنها متمایل به اختیار و یا امر بین الامرین است. البته عارفان جبرگرا تصریح می کنند که انسان، مطلقا مجبور نیست، بلکه بعضی افعال او برآمده از نوعی اختیار است. عرفای اخیر، اختیار انسان را به اضطرار، و او را مختار مجبور یا مجبور به اختیار می دانند. این پژوهش برآن است با بررسی دیدگاه عارفان و متکلمین، علت تفاوت دیدگاه های آنان را در خصوص جبر و اختیار تبیین نماید.