زمینه های سیاسی و اجتماعی و تاثیر آن بر اندیشه سیاست نامه نویسی ایران دوره اسلامی (با تاکید بر نظریه بحران توماس اسپریگنز)

هدف پژوهش حاضر تبیین تاثیر قدرت سیاسی- اجتماعی حاکم و الزامات زمانه بر انگاره اندیشمندانی همچون خواجه نظام الملک، کاشفی و محقق سبزواری در سیاست نامه نویسی است. روش پژوهش کیفی بوده و با توجه به روش نظری اسپریگنز به این سوال پرداخته شده است که قدرت سیاسی- اجتماعی حاکم چه تاثیری بر انگاره سیاست نامه نویسی خواجه نظام الملک، واعظ کاشفی و محقق سبزواری داشته است؟ نتایج نشان می دهد که سیاست نامه نویسی در دوران زیست اندیشمندان مورد بحث، اساسا متاثر از ساختار سیاسی و اجتماعی قدرت، در وجه ایجابی یا سلبی و بازتاب مصالح اقتدار سیاسی بوده است؛ به گونه ای که می توان هدف از نگارش اکثر این آثار را که در قالب های گوناگون سرشت خاصی دارند و نشات گرفته از وضعیت سیاسی و اجتماعی جامعه آن عصر هستند، مصلحت گرایی سیاسی برای حفظ وضع موجود حاکم دانست. در سیرالملوک، خواجه نظام الملک، گفتمان مطلقه شاهی را صورت بندی کرده و آن را برای رسیدن به جامعه آرمانی و رهایی از مشکلات اجتماعی- سیاسی و نیز عقیدتی جامعه اسلامی برمی گزیند و با احیای اندیشه سیاسی ایرانشهری و تبیین آن به عنوان الگوی عملی سلاطین در دوره سلجوقی، نقش برجسته ای را ایفا نموده است. اخلاق محسنی نیز که از ذهن کاشفی به عنوان اهل قلمی با شخصیت متساهل و پایبند به سنت فکری ایرانی، اما در یک شرایط بحرانی از نوع غلبه خشونت و شمشیر تراوش کرده، به خوبی نشان می دهد که نیاز زمانه یعنی آبادانی، عدالت پیشگی، خردورزی و بزرگ داشتن اهل قلم را درک کرده است. در وضعیتی که محقق سبزواری به عنوان اندیشمندی تراز اول مسئولیت خود دانست که با شناخت از جامعه و حکمرانی به نوشتن سیاست نامه خود اقدام نماید، حاصل آن درهم کنشی قدرت و قلم برای نیل به تقویت بنیان پادشاهی صفوی و نیز تقویت مشروعیت الهی آن بوده است.