بستر جغرافیایی نهضت قرامطه و تاثیر آن بر معادلات سیاسی در مناطق اسلامی

نهضت‌های سیاسی و اجتماعی با هر هدف و انگیزه‌ای که تاسیس شوند، ریشه در تحولات واقعی آن جامعه از جمله شرایط سرزمینی و جغرافیایی آن دارند. به همین دلیل وجود شرایط تسهیل‌کننده و یا موانع می‌تواند عاملی برای گسترش و یا عدم گسترش اندیشه‌های هر نهضت و یا جنبش اجتماعی باشد.

روش مورد استفاده در این پژوهش توصیفی تحلیلی است که با بهره‌گیری از منابع تاریخی، اسنادی و کتابخانه‌ای اطلاعات موجود درباره قرامطه، مختصات و حیطه جغرافیایی گسترش آن و همچنین آثار سیاسی و اجتماعی آن را مورد بررسی قرار داده است.

نهضت قرامطه در زمان گسترش اندیشه‌های شیعی، مناطق مهم و استراتژیک جهان اسلام را در دست گرفته بود؛ و خطر مهمی برای خلافت عباسی محسوب می‌شد. تکیه رهبران نهضت بر شرایط ناعادلانه سیاسی و اجتماعی بر علیه شیعیان و توجه به مناطقی که اقبال عمومی در آنان برای برقراری عدالت و ظلم‌ستیزی بیشتر بوده است، مختصات نهضت قرامطه را تشکیل می‌دهند. اعضا و رهبران نهضت قرامطه با در نظر گرفتن مزیت‌های جغرافیایی، اندیشه‌های سیاسی خود را در سرزمین‌های مختلف بسط می‌دادند. 

از منظر جغرافیای سیاسی، قرمطیان در گستره وسیعی از مناطق فعالیت خود مانند ایران، شامات، عراق، توانستند اقتدار خلافت عباسیان را به چالش بکشانند؛ لیکن، در برخی دیگر از نواحی بلاد اسلامی، از فرصت‌های مساعدتری برای افزایش قدرت و تحقق اهداف خود بهره‌مند بودند، مانند بحرین که دولت مورد نظر قرمطیان هم تشکیل شد و توانستند از شرایط و عوامل جغرافیایی این مناطق به نفع خود بهره ببرند. از این جهت، قرامطه به دلیل انتخاب بحرین به عنوان مکان گسترش اندیشه خویش، از پیشگامان اندیشه ژیوپولوتیکی در جهان اسلام به شمار می‌رود.