بررسی استعاره مفهومی زمان در شعر حافظ و جهان ملک خاتون

زمان از مفاهیم انتزاعی است و بحث از چیستی آن همواره مورد توجه فلاسفه و دانشمندان از دوران یونان باستان تا عصر حاضر بوده ‌است. اما علمای علوم ‌شناختی به چگونگی درک زمان و اینکه ذهن انسان زمان را چگونه درک میکند پرداخته اند. آنها براساس تحقیقات گسترده به این نتیجه رسیدند که ذهن بوسیله استعاره مفهومی، امور انتزاعی و مبهمی مانند زمان را درک میکند. در پژوهش حاضر شعرهای حافظ و جهان‌ملک خاتون از دیدگاه استعاره مفهومی زمان مورد بررسی قرار گرفته و هدف از آن پی بردن به این مطلب است که این دو شاعر از استعاره مفهومی زمان برای بیان و انتقال چه مفاهیمی استفاده کرده اند.

روش انجام تحقیق در این پژوهش بصورت توصیفی–تحلیلی و استناد به شواهد درون متنی است و دامنه آن تمام ابیات فارسی دو شاعر موردنظر را دربر میگیرد.

طبق بررسیهای بعمل آمده در شعر هر دو شاعر، زمان از اهمیت و جایگاه بالایی برخوردارست و در این بین حافظ نگاهی ویژه ای به زمان و مفاهیم آن دارد. در دیوان حافظ و جهان ملک خاتون، سوای نشان دادن زمان رویدادها، به جنبه ارزشمندی زمان که در قالب سرمایه ای ارزشمند یا شییی نفیس و بی‌بدیل مفهوم‌سازی‌شده توجه نشان داده شده ‌است. علاوه بر این ازطریق استعاره مفهومی زمان، مفاهیمی چون تاسف بر ایام ازدست رفته، وقت‌شناسی، امیدواری، لحظات را با خوشی سپری کردن، عمر را با غم بهدر ندادن اشاره شده است.

بنظر میرسد بخشی از ابیات مربوط به استعاره مفهومی زمان در دیوان هر دو شاعر بازتاب‌دهنده دیدگاه فکری و جهان‌بینی آنان است که نشیت‌گرفته از نظام مفهومی است که بر ساختار فکریشان سایه افکنده است؛ در دیوان جهان‌ملک خاتون این بخش از ابیات عمدتا در قالب تشخیص سروده شده و بازتاب وقایعی است که برای او روی داده است. او زمان را همراهی ناپایدار، بی‌وفا، دزد، ستمکار و گردونه ای بیدادگر میداند. استعاره مفهومی زمان در دیوان حافظ با توجه به شخصیت چندبعدی حافظ، اشراف او بر فرهنگ اسلامی و عرفانی، شور و شوق و خلاقیت شاعرانه، مشرب فکری و فلسفی، مبین امید، اغتنام فرصت، حالات خوشی و سرمدی، وقت آرمانی، و تفکرات خیامی است که ازطریق استعاره، مفهوم‌سازی شده ‌است.