تبیین چندگانگی مطرح شده در نظریه «معاد» خواجه نصیرالدین طوسی

خواجه نصیرالدین طوسی از منظر دو دانش کلام و فلسفه، شخصیتی دوگانه به‌نظر می‌آید. زیرا گاهی در یک مسئله علمی دو رای مختلف داده است؛ یکی به شیوه اهل‌کلام و دیگری به روش فیلسوفان. در وهله نخست به ذهن می‌آید، که خواجه دچار تعارض شده است. برای نمونه، خواجه با دیدگاه فلسفی، اعاده معدوم را جایز نمی‌داند و ازسویی در مقدمات بحث معاد پذیرفته است که اعدام عالم ممکن و مطابق ادله نقلی است. در این مقاله به مطالعه «معاد» خواهیم پرداخت و سپس در مقام داوری، احتمالات ممکن را طرح کرده و از میان آن‌ها، دیدگاهی را که از دید ما با واقعیت مطابق است، به‌عنوان دیدگاه برگزیده انتخاب می‌کنیم. این نوشتار در داوری خود، برپایه عبارات خواجه نصیر و درنظر داشتن موقعیت اجتماعی و علمی و ویژگی روزگار زندگی وی که با هجوم گسترده متکلمان بر ضد فیلسوفان روبه‌رو بود، همچنین باتوجه به شخصیت میانه‌رو، حق‌محور و دانش‌دوست مرحوم خواجه، غبار تعارض را از چهره او می‌زداید و چنین حکم می کند که شخصیت وی متعارض‌نماست و نه متعارض. این تحقیق براساس پژوهش در آثار خواجه شکل گرفته است. این آثار بیشتر به‌صورت کتابخانه‌ای انجام شد. ولی در همه این موارد کوشیده‌ایم تا دیدگاه خواجه پس از تحلیل و بررسی جهات محتمل، نقل شود. ازاین‌رو، در جاهایی که نیاز بود، از عبارات شارحان نیز، یاری گرفته‌ایم.