تغییر نهادی ساختار حکمروایی اجرای برنامه های فضایی با تاکید بر هزینه مبادله؛ مورد مطالعاتی طرح تفصیلی شهر اصفهان

هزینه مبادله که برخاسته از اقتصاد نهادگرا است، با مفهوم کارایی مرتبط است. یکی از وظایف برنامه ریزان، افزایش کارایی فرایند برنامه ریزی است، به همین دلیل شناسایی عوامل موثر بر هزینه مبادله - همچون هزینه های جست وجوی اطلاعات، مذاکره، ایجاد و اعمال سازوکارهای نظارتی - حایز اهمیت است. زیرا از این طریق است که برنامه ریزان می توانند با تکیه بر طراحی نهادی ساختارهای حکمرانی، هزینه مبادله را کاهش دهند. در همین راستا، از دهه 1990 میلادی تلاش هایی در برنامه ریزی شهری در دنیا آغاز شده است. طرح تفصیلی در نظام برنامه ریزی ایران، برنامه ای است که بازیگران متعددی از جمله شهروندان و شهرداری در طول سال با آن درگیر هستند. هدف این مقاله کاهش هزینه های مبادله برای بازیگران مختلف درگیر در فرایند طرح تفصیلی است که از طریق شناسایی عوامل موثر بر ایجاد هزینه مبادله در فرایند طرح تفصیلی شهر اصفهان، تعیین عوامل کلیدی و تولید سناریو های امکان پذیر با سازگاری بالا برای ساختار حکمروایی طرح محقق خواهد شد.

این پژوهش از نوع مورد پژوهی قلمداد می شود. روش های گردآوری و تحلیل بکاررفته در این پژوهش کیفی و کمی و در مجموع ترکیبی است. عوامل موثر بر هزینه مبادله از تحلیل مضمون مصاحبه های صورت گرفته با بازیگران کلیدی در نرم افزار اطلس حاصل شد. در ادامه، پرسش نامه ماتریس تاثیرات متقابل بر اساس نظرات خبرگان تکمیل و محتوای آن با استفاده از روش میک مک تحلیل شد، تا از میان این عوامل پنج عامل کلیدی موثر بر هزینه مبادله شناسایی شوند. برای عوامل کلیدی، وضعیت های مختلفی در نظرگرفته شد که بر اساس دیدگاه خبرگان در مورد تاثیر این وضعیت ها بر یکدیگر و با استفاده از نرم افزار سناریوویزارد، سناریوهای با سازگاری بالا برای ساختار حکمروایی طرح شناسایی شدند.

تدوین طرح تفصیلی هم شامل هزینه های جست وجو و اطلاعات و هم دربردارنده هزینه های چانه زنی و تصمیم برای رسیدن به توافقی مورد قبول با سایر طرفین مبادله بر سر حق توسعه زمین است. بنابراین کل هزینه هایی که برای تدوین طرح تفصیلی انجام می شود هزینه مبادله است. این هزینه ها شامل مواردی همچون حقوق کارمندان بخش عمومی درگیر طرح، شرکت های مشاور مرتبط با طرح، هزینه های زمانی مشارکت کنندگان در فرایند تدوین طرح تفصیلی است. هزینه های نظارت بر اجرای طرح همچون هزینه های مرتبط با کمیسیون ماده 100 قانون شهرداری هم هزینه مبادله محسوب می شوند. عوامل موثر بر ایجاد هزینه مبادله در فرایند طرح تفصیلی اصفهان در سه مقوله کلان محیط نهادی، کیفیت حکمروایی و سرمایه دسته بندی می شوند که زیرمجموعه آن ها 23 عامل قرار دارند. در این بین، 5 عامل قوانین و مقررات، دیوان سالاری، اعتماد میان بازیگران، سطح مشارکت و دسترسی به اطلاعات به عنوان عوامل کلیدی شناسایی شدند. با توجه به وضعیت های مختلفی که برای این عوامل در نظرگرفته شد، برای کمینه کردن هزینه مبادله ساختار حکمروایی طرح تفصیلی سه سناریو با سازگاری بالا شناسایی شدند که یکی از آن ها در راستای تمرکززدایی و دو سناریوی دیگر به دنبال تمرکزگرایی در ساختار حکمروایی طرح تفصیلی است.

مقایسه عوامل موثر بر هزینه مبادله ی حاصل از تحلیل مضمون با آنچه از مبانی نظری بدست آمده نشان می دهد گرچه در دسته بندی و بیان عوامل تفاوت هایی وجود دارد اما ماهیت عوامل یکسان است. عوامل کلیدی موثر بر هزینه مبادله که با نظر خبرگی از میان این عوامل انتخاب شدند، بیشتر معطوف به مراحل اجرا و نظارت بر اجرا و بازنگری طرح تفصیلی هستند. فرایند سناریونویسی برای ساختار حکمروایی طرح تفصیلی در راستای کاهش هزینه مبادله در این پژوهش، در قیاس با پژوهش های مشابه که صرفا به تحلیل هزینه مبادله پرداخته بودند، و انجام طراحی نهادی به شیوه ای نظام مند و قابل فهم، شکاف موجود دانش در این زمینه را تکمیل نمود. در هر سه سناریوی تولید شده، وضعیت یا حالات هر پنج توصیف گر یک سناریو، هم جهت یا هم راستا هستند به شکلی که برآیند آن ها یک سناریوی کاملا تمرکزگرا یا کاملا تمرکززدا را شکل می دهد. شرایط رخ داده بیانگر این است که حکمروایی کاربری زمین شهری با استفاده از الگوهایی میسر است که اجزاء آن با هم سازگار باشند و از یک منطق واحد تبعیت کنند. این الگوها یکی از دو حالت تمرکزگرا و تمرکززدا هستند که در دوران معاصر و شهرهای مختلف سابقه تاریخی دارد.