اثبات یکی بودن سراینده مثنوی مصباح الارواح و یک مثنوی گمنام، از طریق مقایسه سبک شناسانه

 مصباح‌الارواح نام سفرنامه ای خیالی به جهانی دیگر است که سراینده آن را شمس‌الدین محمد بردسیری و یا اوحدالدین کرمانی دانسته اند. در سال 1344 سیدضیاءالدین سجادی، یک مثنوی 638 بیتی را به نام «ختم‌الغرایب» و منسوب به خاقانی معرفی کرد و بچاپ رساند. بعدها برخی پژوهشگران در رابطه با نام و نویسنده این مثنوی ابهاماتی را مطرح کردند و نظرات گوناگونی ارایه شد. در پژوهش پیش رو کوشیده شده اثبات شود نویسنده این مثنوی و مثنوی مصباح‌الارواح یک شخص بوده است.

 پژوهش پیش رو مطالعه ای نظری است و به شیوه توصیفی - تحلیلی انجام شده است. در این تحقیق بر مبنای حدسیات مطرح شده، بین مصباح‌الارواح و مثنوی 638 بیتی در سه سطح فکری، زبانی و ادبی مقایسه ای سبک‌شناسانه انجام شده است. جامعه موردمطالعه، مثنوی «مصباح‌الارواح» به تصحیح بدیع‌الزمان فروزان‌فر، چاپ شده در «یادنامه مفاخر کرمان 2: شمس بردسیری» و «ختم‌الغرایب مثنوی منسوب به خاقانی» به اهتمام ضیاءالدین سجادی چاپ شده در «فصلنامه فرهنگ ایران زمین» بوده است.

 با مقایسه سبک‌شناسانه میان دو اثر مذکور مشخص میشود که در قلمرو زبانی دایره واژه ها و ساخت نحوی جملات، مشابهتهایی دارند؛ از جمله آنکه واژه های ایجادشده بوسیله خود شاعر در هر دو اثر یافت میشود. همچنین در قلمرو ادبی ترتیب بسامدی استفاده از انواع آرایه های ادبی تا حد زیادی در هر دو اثر یکسان است. در قلمرو فکری نیز موضوعات کلیدی مثنوی 638 بیتی، در لابلای موضوعات مصباح‌الارواح یافت میشوند.

 با توجه به مشابهتهای یافت‌شده، این نتیجه قابل دریافت است که دو اثر مذکور سروده یک نفر هستند و پیشرفتهای زبانی و ادبی در مصباح‌الارواح نشان‌دهنده آن است که مثنوی 638 بیتی حاصل دوران کم تجربگی، و مصباح‌الارواح حاصل دوران پختگی شاعر است؛ البته هویت این شاعر همچنان محل ابهام است و تعیین اینکه شمس بردسیری نویسنده این دو اثر است و یا اوحدالدین کرمانی، موضوع پژوهشی دیگر میتواند باشد.