سیر تکامل حوزه علمیه قم در تاریخ معاصر ایران

حوزه علمیه قم، یک نهاد علمی فرهنگی و اجتماعی تاثیرگذار در تاریخ معاصر ایران است و همچون هر جامعه یا نهاد اجتماعی دیگری که از سیر حرکت آن (تکاملی یا انحطاطی) بحث می‌شود، می‌تواند امیدآفرین و اعتمادبخش یا غیر آن باشد. بنابراین، پاسخ به این سوال مهم است که «سیر حرکت تکاملی حوزه علمیه در قم چگونه بوده است؟» با هدف پاسخ‌گویی به سوال مذکور، مفاهیم و بنیادهای نظری، دیدگاه‌های اندیشمندان اجتماعی و فلاسفه تاریخ درباره حرکت تاریخ و شاخص‌های تکامل بررسی گردیده است. با بهره‌گیری از نظریه اندیشمندان مسلمان، به‌ویژه شهید مطهری و آیت‌‌الله مصباح یزدی، مبنایی نظری برای پاسخ به سوال مذکور تدارک شده است. مطابق این نظریه، تکامل در هر جامعه یا نهاد اجتماعی (اعتباری یا حقیقی) ناشی از فعلیت یافتن استعدادها و ظرفیت‌های بالقوه آن جامعه یا نهاد در یک دوره از تاریخ یا سرتاسر تاریخ است. بررسی سیر حرکت حوزه علمیه قم نشان می‌دهد این حوزه روند تکامل چهار مرحله‌ای را پشت سر گذاشته است: مرحله تاسیس فرهنگی، مرحله اجتماعی شدن، مرحله سیاسی شدن و مرحله تمدنی. سیر تکاملی حوزه در یک بررسی تجربی حاکی از عناصر فرهنگی و ظرفیت‌های بالقوه‌ای است که امکان حرکت حوزه علمیه قم را در مسیر تکاملی فراهم آورده است. این ظرفیت‌ها یا شاخص‌ها عبارتند از: توحیدگرایی، عقلانیت، شهادت، انتظار، بصیرت و آگاهی، سیاست و ولایت که با تجربه تاریخی از سیر حرکت تکاملی حوزه برداشت می‌شوند، هرچند به صورت انتزاعی نیز از آموزه‌های حوزوی قابل اثبات هستند.