حکمت دور و نقطه در ابیات عرفانی شعر حافظ

«نقطه» و «دور» (دایره) به عنوان دو نماد اصلی در هستی شناسی و فرم زبانی ادبیات عرفانی عصر حافظ حضور داشته است. نقطه به منزله وحدت (ذات حق/ انسان کامل) و دایره به مثابه کثرت (عوالم معنا و شهود) معانی پایه ای این دو نماد هستند که قابلیت بازتعریف مفاهیم جزیی تری را مطابق با متن عرفانی در خود فراهم کرده اند: «طرح آفرینش کاینات»، «استمرار حضور، نظارت و جذبیت پی درپی حق» و «سیر سلوک سالک». حافظ این دو نماد را با کارکردهای ناهمگون و شیوه ای متفاوت از شعرای قبلی (همچون شیخ شبستری) در غزلیات خود به کار گرفته است. دوگانه نقطه و دور به سبب تجرید و انتزاع ذاتی، بیشتر در معرفت شناسی عرفانی شعر حافظ جای گرفته اند و کمتر می توان از آن معنای غیر استنباط نمود. معانی نمادین این دوگانه در ترکیب و ساختار فرمی عبارات و مصرع های غزل حافظ -به مدد تمهیدات و صناعات ادبی- به لغزش یا معطلی گرفتار می شوند تا فردیت شاعر و ابداعات ادبی وی بروز پیدا کند و لایه های درونی تر معنا با فعالیت ذهنی مخاطب هویدا شود. در مقاله حاضر تلاش شده است تا با تفسیر مفاهیم نمادین نقطه و دور در سنت، علت ارجاع مفاهیم عرفانی به این دو عنصر آشکار شود؛ همچنین با تکیه بر دو روش ساختارگرایی و نشانه شناسی، معانی و دلالت های ضمنی نقطه و دور در ابیات عرفانی حافظ مشخص گردد.