کاهش اکسیژن محلول در خلیج فارس و دریای عمان، تاثیرات و راه های مقابله با آن: مروری جامع بر مطالعات انجام شده

خلیج فارس میزبان اکوسیستم های دریایی متنوعی مانند جنگل های حرا، بسترهای پوشیده از علف های دریایی و آبسنگ های مرجانی است که تا حدودی خود را با شرایط محیطی سخت این منطقه سازگار کرده اند. این اکوسیستم های ارزشمند از یک طرف تحت تاثیر توسعه و رشد سریع جمعیت و اقتصاد کشورهای حاشیه خلیج فارس و از طرفی دیگر تحت تاثیر تغییرات اقلیم منطقه، بیش از پیش، از فشار فزاینده ناشی از فعالیت های بشری رنج می برند. افزایش ورود مواد مغذی در کنار گرم شدن خلیج فارس می تواند منجر به کاهش غلظت اکسیژن محلول در آب شود. بنابراین وقوع همزمان گرمایش، کاهش اکسیژن و اسیدی شدن در خلیج فارس همانند بسیاری از محیط های دریایی نیمه بسته به معضل بزرگی برای اکوسیستم های ارزشمند آن تبدیل شده است. بر اساس مطالعات انجام شده، مساحت مناطق تحت تاثیر هیپوکسی در خلیج فارس در اواسط پاییز می تواند به بیش از 50000 کیلومتر مربع برسد. وقوع پدیده هیپوکسی در خلیج فارس در اواخر تابستان محدود به دو منطقه اصلی در بخش های غربی و میانی است. در شرق تنگه هرمز نیز در مناطق دور از آب خروجی خلیج فارس، تقریبا از اوایل تابستان تا اواسط زمستان، شرایط هیپوکسی در لایه نزدیک بستر دیده می شود. بازسازی مقادیر غلظت اکسیژن محلول در دهه های گذشته نیز حاکی از روند کاهشی در غلظت اکسیژن محلول و افزایش وسعت و مدت هیپوکسی در خلیج فارس است. کاهش کیفیت آب خروجی خلیج فارس علاوه بر اثرات سویی که بر اکوسیستم های ارزشمند آن و متعاقبا صیادی و شیلات دراین خلیج می گذارد، می تواند به طرق مختلف اثرات قابل توجهی را در دریای عمان و حتی دریای عرب بر جای بگذارد و اوضاع منطقه کم اکسیژن (OMZ) در این دریاهای وسیع را نیز وخیم تر کند.در دریای عمان لایه کم اکسیژن به صورت طبیعی و دایمی وجود دارد. در اعماق بیش از 350 متر در هردو فصل تابستان و زمستان شرایط زیراکسیژنی (غلظت اکسیژن کمتر از 6 میکرومول بر کیلوگرم) مشاهده می شود. این لایه همان هسته منطقه کم اکسیژن دریای عمان است. منطقه کم اکسیژن دریای عمان و دریای عرب در چند دهه گذشته تشدید شده است. مقادیر اکسیژن که در هسته OMZ دریای عمان و دریای عرب در سال 1960 در محدوده 6 تا 12 میکرومول بر کیلوگرم گزارش می شد، حالا به مقادیر کمتر از 6 میکرومول بر کیلوگرم (زیر اکسیژنی) رسیده است. موجودات دریایی که در لایه نزدیک بستر یا رسوبات نواحی دریایی حاشیه قاره زندگی می کنند بیشترین آسیب را از گسترش و تشدید هیپوکسی و شرایط زیر اکسیژنی متحمل می شوند. کمبود اکسیژن باعث کاهش تنوع زیستی کفزیان و غالب شدن گونه های مقاوم مانند کرم های پرتار در رسوب سطحی می شود. کاهش اکسیژن در دریای عمان بر ترکیب جوامع فیتوپلانکتونی، مهاجرت عمودی زیوپلانکتون و فانوس ماهیان در ستون آب تاثیر قابل توجهی داشته است. گسترش و تشدید OMZ با تاثیرات منفی بر صیادی و شیلات، آثار منفی اجتماعی و اقتصادی نیز برای ساکنین نواحی ساحلی اقیانوس هند، دریای عرب و دریای عمان به همراه دارد. با توجه به حاکم بودن شرایط هیپوکسی فصلی در خلیج فارس و شرایط زیراکسیژنی دایمی در دریای عمان و توسعه این شرایط، اقدام برای متوقف کردن این روند و کاهش اثرات زیست محیطی و معیشتی آن در منطقه ضروری به نظر می رسد. مدیریت و راهبردهای سیاست گذاری برای متوقف کردن یا کاستن اثرات کاهش اکسیژن در خلیج فارس و دریای عمان را می توان در سه دسته اقدام های مدیریتی اصلی طبقه بندی کرد: الف) اقدام های کاهشی مبتنی بر اکوسیستم برای احیا و محافظت از محیط زیست، ب) اقدام های مبتنی بر سازگاری برای بازسازی و حفاظت از موجودات دریایی و شیلات، ج) پیاده سازی و حفظ برنامه های پایش و تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصل از آن. در واقع تلاش برای یکپارچه سازی تحقیقات، مدیریت و اقدام های سیاستی در دریاها و اقیانوس ها در همه رشته های زیست شناسی، ژیوشیمی و فیزیک، در مورد همه مشکلات ناشی از تغییر اقلیم مانند گرمایش، اسیدی شدن و کاهش اکسیژن، و در همه بخش های دانشگاهی، صنعتی، دولتی و نظارتی، موثرترین نقشه راهی است که برای مبارزه با اثرات تغییر اقلیم بر منابع زیستی دریایی توصیه می شود.