بازشناسی تکوین عرفان اسلامی بر اساس شیوه های حضور خضر در متون عرفانی

عرفان اسلامی مکتبی است که از سده دوم هجری راه خود را با زهد آغاز کرد و در دو سده بعد به ایده «فناء فی الله» و «بقاء بالله» رساند. این گزاره، گویای سیری است که در مسیر تکوین این مکتب به دید می آید و معمولا با فراز و فرود همراه بوده است. خضر(ع) شخصیتی قرآنی است که به ادعای صوفیان، در این سیر از بدو پیدایی عرفان تا والاترین منازل آن، همدم سالکان طریقت بوده و آنان را همراهی می کرده است؛ اما او در مسیر عرفان همیشه به یک صورت حضور نمی یابد؛ گاهی پیری راهدان است و گاهی هم نوآموزی شیدا. این پژوهش، بر اساس سه کتاب طبقات الصوفیه، کشف المحجوب و مرصاد العباد که در سه دوره مختلف از تکوین عرفان اسلامی نوشته شده اند، به شیوه توصیفی-تحلیلی، شیوه های حضور خضر را معیاری گرفته که با آن به بازشناسی سیر تکوینی عرفان و تصوف اسلامی پرداخته است. طبق این معیار، هر اندازه فاصله از سده های آغازین این تکوین بیشتر شود، مرتبه خضر هم در دید عارفان تنزل بیشتری می یابد.