ارزیابی توزیع فضایی خدمات اکوسیستم فرهنگی حوضه آبخیز شهر ایلام: مدل سازی ارزش زیبایی شناختی

خدمات اکوسیستم فرهنگی به عنوان یکی از اجزای خدمات اکوسیستم، مزایای نامشهود انسان از اکوسیستم ها است که نقش اساسی در ارتقای رفاه انسان ایفا می کند. تغییرات سریع کاربری اراضی با آسیب به دارایی های اکولوژیک در حوزه آبخیز شهر ایلام باعث کاهش ظرفیت خدمات اکوسیستم فرهنگی از جمله کیفیت زیبایی شناختی شده است. بنابراین ارزیابی عرضه خدمت اکوسیستمی زیبایی شناختی که نشان دهنده ی تنوع زیستی در مناطق شهری و شرایط مطلوب برای زندگی است، برای گنجاندن در برنامه های آمایشی شهر ایلام در راستای اقدامات مدیریتی مناسب امری ضروری محسوب می شود. بدین منظور در پژوهش حاضر، یک رویکرد یکپارچه برای تهیه نقشه زیبایی شناختی با هدف نمایش توزیع مکانی عرضه خدمت زیبایی شناختی در حوضه آبخیز شهر ایلام ارائه شده است که نتایج آن می تواند تا حد زیادی بر برنامه ریزی و تصمیم گیری های مدیریتی در مورد توسعه آینده به سمت پایداری شهری با حفظ اکوسیستم های طبیعی تاثیر بگذارد.

توزیع فضایی عرضه خدمات اکوسیستمی زیبایی شناختی در حوزه آبخیز شهری ایلام با استفاده از 12 معیار بصری و اکولوژیک، شامل: شیب، ارتفاع، ژئومرفولوژی، کاربری اراضی، ویژگی های زیستگاه، قابلیت دید مناطق پرتنوع، قابلیت دید جاده ها، قابلیت مناطق مسکونی، قابلیت دید رودخانه، قابلیت دید پارک، تیپ و تراکم پوشش گیاهی بررسی شد. برای تهیه لایه های قابلیت دید از دستور Viewshed در نرم افزار TerrSet Idrisi استفاده شد. سپس لایه های ورودی با استفاده از توابع عضویت فازی و با استفاده از روش ترکیب خطی وزنی در سامانه ArcGIS10.8 ادغام شدند. در بین روش های تصمیم گیری چند معیاره، از روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) برای اولویت بندی معیارها استفاده شد.

بر اساس نتایج فرآیند تحلیل سلسله مراتبی و با توجه به نتایج کارشناسان در بین معیارهای ورودی، قابلیت دید رودخانه، تیپ گیاهی و قابلیت دید نقاط پرتنوع به ترتیب با مقادیر 14/0، 127/0 و 116/0 بیشترین وزن را به خود اختصاص دادند. از طرف دیگر کمترین اهمیت و وزن در معیار قابلیت دید جاده ها مشاهده شد. بر اساس نقشه نهایی کیفیت زیبایی شناختی، بهترین کیفیت این خدمت در قسمت هایی از شمال، شرق، جنوب شرقی و غرب حوضه آبخیز شهر ایلام است که این مکان ها دارای بهترین قابلیت دید رودخانه، قابلیت دید مناطق پرتنوع، ارتفاع زیاد تا متوسط و با پوشش غالب جنگلی هستند.

بحث: 

نتایج این مطالعه نشان داد که مناطق با پوشش جنگلی و مناطق با کاربری های انسانی به ترتیب بالاترین و پایین ترین ظرفیت این خدمت در منطقه مورد مطالعه را دارند که حاکی از اهمیت کاربری های سبز طبیعی نسبت به کاربری های مصنوعی و انسان ساخت در ارائه خدمت زیبایی شناختی است. این نتایج نشان می دهد که ظرفیت اکوسیستم حوضه آبخیز شهر ایلام در ارائه خدمت زیبایی شناختی در مکان های مختلف متغیر است و تحت تاثیر عوامل مختلفی به ویژه تغییرات توپوگرافی و الگوی کاربری اراضی است. از این رو، جلوگیری از تغییر کاربری اراضی یک عامل مهم برای حفظ خدمات اکوسیستم است. زیرا تغییرات کاربری اراضی بر ظرفیت اکوسیستم برای تولید کالا و خدمات تاثیر می گذارد. همچنین نتایج این پژوهش با ارائه الگوی توزیع فضایی پتانسیل خدمت زیبایی شناختی می تواند برای تصمیم گیران، مدیران و برنامه ریزان شهری به منظور پایش و حفاظت از ارزش های زیبایی شناختی و اتخاذ استراتژی ها و برنامه ریزی های مدیریت منظر شهری در سیمای سرزمین منطقه مورد مطالعه مهم و مفید باشد.