کنکاشی بر مفهوم نومعتزله هندی و مصری با تکیه بر آرای گلدزیهر

اگرچه نومعتزله با خوانشی که از اسلام دارد، پیامدهای مهمی را در پی داشته است، اما در چیستی و تبار آن ابهام و التباس وجود دارد. برخی متفکران از نومعتزله متقدم و متاخر سخن گفته اند. نومعتزله متقدم را به سردمداری سید جمال و عبده و نومعتزله متاخر را عموما به افراد چند دهه اخیر مصری اختصاص داده اند؛ در حالی که نوعا از جریان نومعتزله هندی غفلت ورزیده و موطن اصلی جریان اعتزال نو را مصر معرفی می کنند. به همین جهت مسئله اصلی، تبیین ابعاد مفهومی و عینی نومعتزله هندی و مصری متقدم و رابطه هر یک با دیگری است. این نوشتار از طریق مراجعه به منابع کتابخانه ای با روش تبیینی و تحلیلی به آثار گلدزیهر یعنی اولین نفری که عنوان نومعتزله را بکار برده و به جریان شناسی این دو طیف پرداخته مراجعه می کند. وی، معاصر دو جریان مصری و هندی بوده، آثار و منابع علمی آنان را مورد مطالعه قرار داده و جلساتی را نیز با سید جمال داشته است. نامبرده معتقد است، اگرچه میان این دوجریان، قرابت هایی وجود دارد، اما نمی توان آن دو را کنار یکدیگر قرار داد. به همین منظور، نسبت به نومعتزلی بودن مصریان دیدگاهی انکاری اتخاذ کرد و بیشتر تمایل دارد تا آنان را جریانی نزدیک به وهابیت توصیف کند؛ اگرچه شواهدی نیز بر خلاف این توصیف ارائه می کند. ارزیابی ها نشان می دهد، فرق گذاری میان جریان هندی و مصری امر صحیحی است، اما با توجه به گسست عمیق جریان هندی با معتزله قدیم، نامیدن این جریان با عنوان نومعتزله قابل خدشه است. چنانچه این جریان نومعتزله نامیده شود، با توجه به قرابتی که با اندیشه های نومعتزله چند دهه اخیر مانند ابوزید دارند، می توان از آنان با عنوان تبار این افراد یاد کرد.