دره شام و مسئله تساهل مذهبی ایلخانان مغول در شمال غرب ایران (جلفا)

کمیت و کیفیت پژوهش های باستان شناسی دوران اسلامی نشان می دهد که مطالعات هدفمند و دامنه دار جهت شناسایی  آثار این دوره از منظر باستان شناسی دارای محدودیت مشهودی است و به همین دلیل دانش ما از این دوران بیشتر محدود به اطلاعات موجود در منابع مکتوب تاریخی است. در همین راستا در سال 1398 شمسی، با هدف شناسایی و مطالعه محوطه های دوره ایلخانی در حاشیه رود ارس یک فصل بررسی و شناسایی با تمرکز بر منطقه دره شام در شهرستان جلفا در مابین دو استان آذربایجان شرقی و غربی انجام شد که در نتیجه آن 53 اثر و محوطه باستانی شناسایی و ثبت شد (افشاری، 1398). موقعیت راهبردی و ژئوپولتیکی این منطقه با حوزه های پیرامونی خود چون قفقاز، ترکیه و آسیای مرکزی و نیز موقعیت ژئواکونومیکی آن به عنوان کریدورهای ارتباطی سبب شده که از هزاره دوم پیش از میلاد تا دوره های متاخر فرهنگ های مختلفی در این محدوده شکل گیرد؛ به عبارت دیگر، عمده ترین عامل در روند شکل گیری استقرارهای این منطقه قرار گیری آن در مسیر راه های تجاری، ارتباطات آسان درون منطقه ای و برون منطقه ای به ویژه در دوره ایلخانان مغول است که در روند تکاملی فرهنگ های دره شام نقش بسزایی داشته است. از سوی دیگر با توجه به اهمیت مذهبی این منطقه در دوره ایلخانان مغول که نشانگر تساهل و تسامح مذهبی آنان بر پایه سیاست گذاری های خارجی آنها بود؛ اطلاعات مفیدی از ساختار اجتماعی و مذهبی منطقه در ادوار مختلف فرهنگی به ویژه دوره ایلخانی به دست آمد؛ به عبارت دیگر بررسی های میدانی و تطابق آنها با متون تاریخی روشنگر این مطلب است که در دوره ایلخانان مغول سیاست آزادی مذهبی و فقدان تعصب دینی مغولان که از آن  توسط عده ای از پژوهشگران به تسامح و تساهل مذهبی دوره حاکمیت ایلخانان یاد می شود (مورگان، 1371؛ ترکمنی آذر، 1383) منتج از یکسری علل و عوامل پیدا و ناپیدا بود که در مجموع برآیندی از سیاست ورزی و سیاسی کاری ایشان در امر دین بود. جذب زنان مسیحی در دربار (بیانی، 1391)، انتخاب مشاوران و کارگزاران مسیحی، مراوده با تجار و مبلغان و کشیشان مسیحی و اهتمام عمومی در امور عموم مسیحیان ایران عصر ایلخانی جملگی برآمده از اقتضائات و ضرورت هایی بود که مناسبات داخلی و خارجی روزگار ایلخانان بر آن استوار بوده است. چنانکه با تغییر این مناسبات در اواخر حاکمیت ایلخانان، رویکرد مذهبی آنها بر اساس ضروریات سیاسی تغییر کرد.