انتخاب مناسب‎ ترین گونه‎ های درختی و درختچه‎ ای برای غنی‎ سازی جنگل‎ های زاگرس شمالی با استفاده از تکنیک‎ های AHP و TOPSIS (بررسی موردی: پردانان پیرانشهر)

با توجه به درگیر شدن قسمت بزرگی از جنگل‎های زاگرس شمالی با عوامل انسانی و غیر انسانی بخش زیادی از جنگل‎های این منطقه از بین رفته و در خطر نابودی قرار گرفته است. از این‎رو، طرح‎ های جنگل کاری دارای اهمیت زیست‎محیطی فزاینده‎ای بوده و حتی غنی‎سازی جنگل‎های موجود یکی از راهکارهای مقابله با فرایند تخریب کمی و کیفی به ‎شمار می‎رود. جنگلکاری یکی از روش‎های بازسازی اراضی تخریب شده بوده و اقدامی برای حفاظت از خاک، آب، مبارزه با بیابان‎زایی، تهیه چوب و افزایش ذخیره کربن و نیتروژن شناخته شده است. از جمله عوامل موثر در موفقیت طرح‎های جنگلکاری و غنی‎سازی جنگل، انتخاب گونه درختی/ درختچه‎ای مناسب با شرایط اکولوژیکی منطقه است. تحقیق حاضر با هدف غنی‎سازی جنگل‎های زاگرس شمالی در منطقه پردانان پیرانشهر و بازسازی مناطق تخریب شده (لکه‎های خالی) آن از طریق مشخص نمودن مناسب‎ترین گونه‎های درختی/ درختچه‎ای جنگلی انجام شد.

در این پژوهش ابتدا با استفاده از تصاویر ماهواره‎ای مربوط به سال 2022 شرکت ESRI و Google کلیه لکه‎ های تخریب شده، روشنه‎ ها و نقاط خالی از گونه ‎های درختی و درختچه‎ای به‎عنوان لکه تخریب شده شناسایی و استخراج شدند. سپس به‎منظور تهیه واحدهای همگن منطقه مورد بررسی در اراضی جنگلی پردانان پیرانشهر (شمال غربی ایران، نقطه آغازین جنگل‎های زاگرس) لایه‎ های توپوگرافی منطقه شامل شیب، جهت، ارتفاع از سطح دریا و نقشه ‎های خاک‎شناسی، زمین‎شناسی و نقشه بوم‎ سازگان‎های خرد ترکیب شدند و نقشه یگان زیست محیطی (واحدهای همگن) منطقه مورد بررسی تهیه شد. از هر یک از یگان‎های زیست‎ محیطی تشکیل شده با توجه به وجود لکه‎ های استخراجی تخریب شده، روشنه‎ ها و نقاط خالی از گونه‎ه ای گیاهی درختی سه نمونه خاک یک کیلوگرمی از عمق 30-0 سانتی‎متری تهیه شد. نمونه‎های خاک به آزمایشگاه منتقل شده و پس از عبور از الک دو میلی‎متری خصوصیات فیزیکوشیمیایی خاک شامل اسیدیته، هدایت الکتریکی، بافت، رطوبت، آهک، نیتروژن، کربن آلی، فسفر و پتاسیم، کلسیم، منیزیوم و عامل‎های جرم مخصوص ظاهری و حقیقی مورد اندازه‎گیری قرار گرفتند. سپس به ‎منظور گروه ‎بندی منطقه بر اساس ویژگی‎های خاک‎شناسی نتایج نمونه‎ های خاک در نرم‎افزار SPSS با ترسیم نمودار دندروگرام پارامترهای استخراج شده با روش K-Means Cluster مورد بررسی قرار گرفت و پارامترهای استخراج شده پس از گروه‎بندی به گروه‎های مختلف و تعیین پارامترهای محدود کننده منطقه مورد بررسی به سه رویشگاه خوب و متوسط و ضعیف تقسیم شد. در مرحله بعد به‎ منظور انتخاب بهترین گونه ‎ها با مرور منابع پژوهش ‎های انجام شده در حوزه جنگل‎های زاگرس لیست 29 گونه از مهم‎ترین و بهترین گونه‎ ها تهیه و به‎ عنوان گزینه‎ های نهایی تحویل پرسش ‎شونده‎ ها که شامل اساتید دانشگاه و متخصصین جنگلکاری در کشور بودند، شد تا مناسب‎ترین گونه ‎ها بر اساس معیارهای مورد بررسی و ویژگی‎ های خاکشناسی منطقه انتخاب شوند. در نهایت با استفاده از نظرات پرسش‎شوندگان (اساتید دانشگاه‎ ها و متخصصین جنگلکاری در عرصه‎ های جنگلی کشور) و روش AHP، معیارهای تصمیم‎گیری (شامل شش معیار قدرت سازگاری، هزینه نگهداری نهال‎ها و بذور در عرصه‎ های جنگلکاری شده، حفاظت از آب و خاک، مقاومت در برابر خشکی و عوامل طبیعی (باد، آفات، آتش‎سوزی و غیره)، سرعت رشد و نمو و قیمت خرید نهال یا بذر) و در نهایت گونه‎ های (گزینه‎ ها) معرفی شده با روش TOPSIS به تفکیک هر رویشگاه اولویت‎بندی شد.

نتایج استخراج لکه‎ های تخریب شده، روشنه‎ ها و نقاط خالی از گونه‎ های درختی و درختچه‎ای با استفاده از داده‎های سنجش از دور نشان دهنده وجود تعداد 141 لکه با مجموع مساحت 685 هکتار بود. در مرحله بعد، تجزیه مساله تصمیم‎ گیری به عناصر کوچکتر، سبب ایجاد یک سلسله مراتبی در سه سطح شد. در سطح اول، هدف تصمیم ‎گیری و در سطح دوم شش معیار هزینه نگهداری، قیمت خرید، سرعت رشد، مقاومت، سازگاری و حفاظت از آب و خاک قرار گرفتند. در سطح سوم گزینه‎ ها شامل 29 گونه بومی از طریق پرسش‎نامه بین پنج متخصص مورد بررسی قرار گرفتند و در نهایت مناسب‎ترین گونه (گزینه) به تفکیک هر رویشگاه (رویشگاه خوب و متوسط و ضعیف) که با استفاده از بررسی نتایج دندروگرام نمونه‎ های خاک تفکیک شد، از روش تاپسیس انتخاب شد. نتایج حاصل از تکنیک رتبه‎بندی تاپسیس نشان داد در رویشگاه‎های خوب و متوسط گونه ارژن و در رویشگاه ضعیف گونه ارس به‎ عنوان ارجح‎ترین گونه‎ ها به‎ ترتیب با شاخص نزدیکی 0/63، 0/65 و 0/64 انتخاب شدند و گونه ‎های گردو و شن و داغداغان با شاخص‎های نزدیکی 0/489، 0/487 و 0/484 نامطلوب‎ترین گونه برای جنگلکاری و احیای جنگل در این مناطق انتخاب شدند.

سازگاری گونه‎ های انتخاب شده برای طرح‎های جنگل کاری و غنی‎سازی جنگل با شرایط اکولوژیکی موجود در منطقه و کم توقع بودن آن نسبت به گونه‎ های درختی دیگر از عوامل اصلی موفقیت این طرح‎ها به‎ شمار می ‎آید. از طرف دیگر گیاهان بر اساس سرشت و نیازهای اکولوژیکی، شرایط متفاوتی مانند مقدار نور در مراحل مختلف زندگی، رطوبت، سنگ بستر و عمق خاک را بر دیگر شرایط ترجیح می‎دهند و بی‎تردید شناخت این نیازها باعث می‎شود که در انتخاب گونه و انتخاب محل کاشت دقت کافی انجام گیرد و اطمینان از حصول نتیجه مثبت، بیشتر خواهد بود. نتایج حاصله از این تحقیق بیانگر این است که منطقه موردنظر به‎ دلیل ویژگی‎های خاک‎شناسی قابلیت تقسیم به رویشگاه‎ های قوی، متوسط و ضعیف را داشته و هرکدام از این مناطق پتانسیل لازم برای جنگلکاری را دارد. البته با توجه به این‎که هر گونه نیازهای اکولوژیکی خاصی دارد، متناسب بودن نیازهای اکولوژیکی گونه با شرایط اکولوژیکی موجود در منطقه شرط موفقیت در امر جنگلکاری است. نتایج این پژوهش نشان داد که گونه‎ های بومی، مناسب‎ترین گزینه برای احیای مناطق تخریب یافته جنگلی هستند و به‎منظور احیای مناطق تخریب یافته جنگلی، گونه‎ های پرستار نسبت به گونه‎ های کلیماکس اولویت بیشتری را دارند. نتایج حاصل از این تحقیق می‎تواند مدیران جنگل را به‎ منظور جنگلکاری موفق، به ‎ویژه در مناطق تخریب یافته زاگرس (به‎طور خاص زاگرس شمالی) راهنمایی نماید.