بررسی تنوع اگرومورفولوژیکی ارقام یونجه های (.Medica sativa L) گرمسیری در اقلیم گرم و خشک سیستان

یونجه با توجه به تنوع گونه‎ای و دامنه بردباری بالا به تنش‎ها از مهم‎ترین گیاهان علوفه‎ای می باشد. این گیاه علاوه بر تولید علوفه خوشخوراک قابل‎توجه، از طریق همزیستی با ریزوبیوم‎ها نیتروژن هوا را تثبیت کرده و علاوه بر رفع نیازهای خود سبب حاصلخیزی خاک نیز می گردد. بررسی و معرفی ارقام یونجه پر محصول به‎منظور تولید علوفه در منطقه گرم وخشک سیستان به‎عنوان قطب دامپروری استان ضرورتی اجتناب‎ناپذیر است. لذا تحقیق حاضر برای ارزیابی ارقام یونجه‎های گرمسیری و شناسایی ارقام پرمحصول و سازگارتر از لحاظ تولید عملکرد و انتخاب توده‎هایی با پتانسیل مناسب جهت به‎گزینی انجام گرفت.

مواد و روش‎ها:

 این تحقیق به‎منظور بررسی خصوصیات فنولوژیکی، مورفولوژیکی و عملکردی 10 ژنوتیپ یونجه‎های گرمسیری (یونجه خالص شده محلی زابل، توده بومی زابل، بغدادی، دو توده افغانی، نیکشهری، امید، لاین‎های 473، 472 و 471) در ایستگاه تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی زهک واقع در 20 کیلومتری شهرستان زابل به اجرا درآمد. آزمایش در قالب طرح آماری بلوک‎های کامل تصادفی در سه تکرار برای مدت دو سال 98-1397 انجام شد. عملیات تهیه بسترشامل شخم، دیسک و تسطیح به‎طور کاملا یکسان برای تکرارها انجام گرفت. فاصله کرت‎ها در هر بلوک 75 سانتی متر و فاصله بین بلوک‎ها در هر تکرار یک متر انتخاب گردید. بعد از آماده‎سازی بستر، در 15 آبان ماه 1396 شیارهایی به‎فاصله 30 سانتی‎متری (4 خط 6 متری) در کرت‎ها ایجاد شد و بذرهای با قوه نامیه 95 تا 100 درصد به‎میزان 15 کیلوگرم در هکتار به‎صورت ردیفی و به‎صورت دستی با باز کردن شیارهایی به عمق یک سانتی‎متر به‎روش هیرم‎کاری کشت گردید. در طول آزمایش عملیات داشت شامل آبیاری در زمستان هر 15 روز و در بهار و تابستان (هفته‎ای یک بار) و برحسب نیاز وجین علف‎های هرز به‎صورت مکانیکی در مراحل اولیه رشد به‎دقت انجام شد. در هر سال هشت چین در مرحله 20 درصد گل‎دهی برداشت شد. طی آزمایش صفات تعداد روز تا سبز شدن، تعداد روز تا گل‎دهی، ارتفاع بوته، درصد برگ به ساقه، قطر ساقه، تعداد ساقه، درصد ماده خشک، عملکرد علوفه‎ تر و خشک اندازه‎گیری گردید. در پایان آزمایش از داده‎های مربوط به عملکرد علوفه و صفات مورفولوژیکی و فنولوژیکی ارقام یونجه تجزیه‎های آماری با استفاده از نرم‎افزار MSTAT-C، همبستگی با استفاده از نرم‎افزار16  SPSS، تجزیه به مولفه‎های اصلی و بای‎پلات با استفاده از نرم‎افزار Past و مقایسه میانگین صفات به‎روش دانکن در سطح احتمال 5 درصد انجام گرفت.  

یافته‎ ها:

 ژنوتیپ‎ها از نظر عملکرد علوفه تر در سطح احتمال یک درصد معنی‎دار بودند. بیشترین عملکرد علوفه تر در هکتار در رقم امید با میانگین 107/589 تن در هکتار به‎دست آمد. رقم امید به‎دلیل اینکه تعداد ساقه، ارتفاع بوته و قطر ساقه بیشتری نسبت به بقیه ارقام داشت از عملکرد علوفه تر بیشتری برخوردار بود. رقم یونجه بغدادی و یونجه خالص شده زابل از نظر تولید عملکرد علوفه تر به‎ترتیب با میانگین های 103/513 و 102/463 تن در هکتار در مرتبه بعدی قرار گرفتند. کمترین میزان عملکرد علوفه تر در توده بومی یونجه زابل با میانگین 86/511 تن در هکتار مشاهده گردید. یونجه خالص شده محلی زابل نسبت به توده بومی 18/43 درصد افزایش عملکرد نشان داد. ارقام از نظر عملکرد علوفه خشک در سطح احتمال یک درصد دارای اختلاف معنی‎دار بودند. بیشترین عملکرد علوفه خشک در رقم امید با میانگین عملکرد 28/323 تن در هکتار به‎دست آمد. یونجه بغدادی و یونجه خالص شده زابل به‎ترتیب با میانگین‎های عملکرد 26/419 و 27/322 تن در هکتار در رده های بعدی قرار گرفتند. افزایش عملکرد علوفه خشک در یونجه به‎دلیل اینکه کشاورزان یونجه اضافه بر مصرف دام‎های خود را به‎صورت یونجه خشک برای زمستان ذخیره می کنند، یک مزیت به‎شمار می‎رود. بررسی ارتباط بین صفات مورد بررسی نشان داد که اکثر صفات همبستگی معنی‎داری باهم دارند. عملکرد علوفه تر با تعداد ساقه در بوته و ارتفاع بوته همبستگی مثبت و معنی‎دار، ولی با صفات تعداد روز تا گل‎دهی، نسبت برگ به ساقه، قطر ساقه همبستگی غیرمعنی‎داری داشت. عملکرد علوفه خشک با صفات عملکرد علوفه‎ تر، نسبت برگ به ساقه، تعداد ساقه و ارتفاع بوته همبستگی مثبت و معنی‎داری داشت و با تعداد روز تا گل‎دهی همبستگی منفی نشان داد. بین ژنوتیپ‎ها اختلاف آماری معنی‎داری از لحاظ همه صفات مورد مطالعه مشاهده شد. براساس خوشه‎بندی کلاستر ژنوتیپ‎ها به دو گروه تقسیم شدند و گروه اول شامل رقم امید، بغدادی و یونجه خالص شده محلی زابل نسبت به بقیه ژنوتیپ‎ها برتری داشتند.

نتیجه‎ گیری: 

تنوع قابل ملاحظه‎ای بین ژنوتیپ‎ها از لحاظ صفات موردمطالعه مشاهده شد. بیشترین میزان عملکرد دانه در ژنوتیپ‎های امید، بغدادی و یونجه خالص شده محلی زابل مشاهده شد. این ارقام از نظر سایر صفات (ارتفاع بوته، تعداد ساقه، درصد برگ به ساقه) نیز در وضعیت خوبی قرار داشتند. با عنایت به نتایج به‎دست آمده از این مطالعه می توان در شرایط مطلوب سطح قابل‎توجهی از اراضی استان سیستان و بلوچستان و مناطق هم اقلیم را به کشت یونجه از جمله ارقام امید، بغدادی و ژنوتیپ خالص شده محلی زابل اختصاص داد.