بازشناسی مسیرهای تجاری در قلمرو سلاجقه ایران و روم بر اساس شواهد باستان شناختی (کاروانسراها) و منابع مکتوب تاریخی

رونق تجاری و رشد صنایع دستی در دوره سلاجقه ایران و روم و آگاهی از اهمیت جاده ها در سهولت تجارت و فزونی ثروت، باعث تاسیس و عمران راه ها شد. گرچه گستره تجارت ایران دوره سلجوقی در مناطق بوده، روم شرقی (آناتولی) نقش چشمگیری در تجارت از مسیرهای خشکی و دریایی با ایران داشته است. اینکه چند مسیر تجاری در قلمرو سلاجقه روم و ایران قابل بازشناسی است و چه مسیرهایی در دوره سلجوقی از اهمیت بیشتری بین این دو سرزمین برخوردار بوده اند؟ ازجمله پرسش های مطرح در این پژوهش هستند. هدف اصلی این نوشتار، بازشناسی راه های تجاری مواصلاتی سلاجقه ایران و روم در قرن پنجم و ششم هجری قمری بر اساس شواهد باستان شناختی و منابع مکتوب تاریخی است. آگاهی از تعاملات فرهنگی، ویژگی های ساختاری و سبک معماری کاروانسراهای این دو سرزمین و شناسایی وجوه تمایز و اشتراک آن ها، از دیگر اهداف است. این پژوهش با روش های کتابخانه ای و میدانی با رویکرد تاریخی و علی انجام شده است. متغیرهای این پژوهش، مسیرهای تجاری بین المللی شرقی-غربی و کاروانسراهای دوره سلجوقی در ایران (15 کاروانسرا) و آناتولی (17 کاروانسرا) هستند. درنتیجه، چندین مسیر مهم تجاری بین ایران و آناتولی در دوره سلجوقی شناسایی شد. از این بین، مسیر تبریز-قونیه، اصلی ترین راه ارتباطی بازرگانی بین این دو سرزمین بوده است. کاروانسراهای ایجادشده، عمدتا در شاهراه خراسان بزرگ قرار دارند. بررسی معماری کاروانسراها نشان داد که هرچند کاروانسراهای دوره سلجوقی در ایران و آناتولی کاربری یکسانی دارند، به طورکلی از نظر سبک و پلان با یکدیگر متفاوت هستند و نمی توان ریشه کاروانسراهای سلاجقه روم را در ایران جستجو کرد.