نقش نوزمین ساخت در تکامل سامانه های رودخانه ای در کواترنر مطالعه موردی رودخانه های دامنه شمالی میشو داغ

رشته کوهستانی میشوداغ، با امتداد خاوری - باختری و در حدفاصل دشت مرند و جلگه شبستر، در شمال باختر ایران واقع شده است. واحدهای توپوگرافی و زمین شناسی منطقه به وسیله گسل شمالی میشو و گسلهای دیگر، که در جهت خاوری - باختری کشیده شده اند، از همدیگر جدا می شوند. دامنه شمالی این کوهستان، سرچشمه رودخانه های دایمی است که در جهت جنوب به شمال جریان دارند. این رودخانه ها در انتهای حوضه آبریز خود و پیش از ورود به دشت مرند، ساختارهای زمین شناسی و گسلهای مهم منطقه را به صورت عرضی قطع کرده اند.
به منظور دستیابی به هدف اصلی این مقاله، یعنی ارزیابی نقش نوزمین ساخت در سامانه های رودخانه ای منطقه، بازسازی شبکه رودخانه ای در گذشته بر مبنای شواهد زمین شناسی و زمین ریخت شناسی امری ضروری بود. مستندات این شواهد از راه تفسیر نقشه های زمین شناسی و توپوگرافی، عکسهای هوایی و بویژه بازدیدهای مکرر میدانی به دست آمد. براساس نتایج این بازسازی، منطقه مورد مطالعه در پیلو - پلیستوسن سه مرحله اصلی را پشت سر گذاشته است. مرحله اول با به جا گذاری رسوبات کنگلومرایی نیمه متراکم در قالب مخروط افکنه هایی در امتداد گسل شمالی میشو در طول پلیو - پلیستوسن مشخص می شود. مرحله دوم با بالا آمدگی رسوبات پلیو - پلیستوسن، جداشدگی آنها به واسطه یک دره ناودیسی از بدنه اصلی کوهستان میشو و تشکیل ناهمواری های مستقل از کوهستان میشوداغ (تاقدیس) در آن سوی دره ناودیسی و به تبع آن تطبیق مسیر رودخانه ها با دره ناودیسی همراه بوده و مرحله سوم، با ایجاد گسلهایی عمود بر پیکره ناهمواری های جدید شمال دره ناودیسی، تطبیق رودخانه ها با مسیر این گسلها و تشکیل مخروط افکنه های جدید شناخته می شود.
شواهد نوزمین ساخت که به صورت مایل شدن رسوبات پلیو - پلیستوسن، انحراف رودخانه ها از مسیر اصلی، تطبیق یا عدم تطبیق شبکه آبراهه ای با ساختار زمین ساختی و زمین شناسی، ویژگی های ریخت سنجی حوضه ها و موقعیت و ریخت شناسی مخروط افکنه ها ظاهر شده است، همگی دلالت بر واکنش سامانه های رودخانه ای به فعالیتهای زمین ساختی در طول پلیستوسن و هولوسن دارند. لذا می توان گفت که در بخش خاوری دامنه شمالی میشوداغ، زمین ساخت تنها عامل موثر در جایگزینی و موقعیت سامانه های رودخانه ای است.