عوامل مولد و ساز و کار تولید شیرابه های قندی (مان) در ایران

مان ها (شیرابه های قندی) به عنوان یکی از محصولات فرعی مراتع و جنگل ها از جایگاه ویژه ای برخوردار هستند. تنوع اقلیمی و پوشش غنی فون و فلور در کشور ایران سبب ظهور مان هایی منحصر به فرد با فرمولاسیون خاص و مکانیسم تولید پیچیده شده که از قدیم الایام مورد توجه حکمایی چون ابن سینا قرار داشته و اثرات متنوع و شفابخش آن ها در طب سنتی کاربرد داشته است. مان های مهم ایران عبارتند از: گزانگبین که حاصل فعالیت پسیل گز با نام علمی Cyamophila dicora Login. بر روی نوعی گونBoiss & Hausskn. Astragalus adscendens است. ترنجبین حاصل فعالیت حشره ای جوربال Poophilus nebulosus Leth. بر روی گیاه خارشتر با نام علمی Alhagi camelorum Fisch. است. گز شهداد حاصل فعالیت نوعی سن با نام علمی Tuponia subaltera Drop. و حشره ای جوربال متعلق به جنس Euscelis spp. به صورت دانه هایی از روی انشعابات جوان دو گونه گز به نام های Tamarix gallica L. وL. T. gemanica است. گز علفی نیز حاصل فعالیت دو گونه شته به نام های Del. Thelaxes suberi وHart. Tuberculoides annulatus در روی برگ گونه هایی از بلوط از جمله Quercus brantii Lindi. و Q.infectoria Oliv. است. شکر تیغال، حاصل فعالیت سخت بالپوشانی از جنس Larinus spp. بر روی گونه های چندی از جنس Echinops متعلق به خانواده کاسنی به ویژه گونه های E.robustus Bunge. و E.persicus Stev. است. شیر خشت، بر اثر فعالیت حشره پوست خوار. Scolytus rugolosus Mull به صورت ترشحات شبنم مانند بر پوست درختچه هایی از جنس Cotoneaster متعلق به خانواده گل سرخیان با نام علمی Cotoneaster numularia Fisch. و C.numularioides Pojark. به وجود می آید. بید خشت یا بید انگبین، از انشعابات جوان گونه هایی از جنس بید به نامSalix spp. حاصل از فعالیت شته سیاه بید با نام علمی Gmel. Tuberolachnus salignus به وجود می آید. بهره برداری اصولی و پایدار از این منابع ارزشمند و در مواردی منحصر به مناطق خاص در ایران، مستلزم شناخت علمی گونه های مولد و تعیین مکانیسم تولید آن ها است و مقاله حاضر به عوامل و مکانیسم تولید مان های ایران می پردازد.