علم و معرفت در آثار سنایی غزنوی

فضایل «علم» و «معرفت» که وسیله و دستیار ارزشمندی در جهت کشف مجهولات به شمار می روند، در آثار نظم و نثر فارسی بازتاب گسترده ای دارند؛ اما آثار «سنایی» از این حیث، ازلونی دیگر است و از جهاتی طرز نگرش وی نسبت به علوم و معارف، در میان فارسی زبانان، بخصوص شاعران پیش از خود بدیع وگسترده است. وی نخستین شاعر عارفی است که برای نیل به حقایق و دقایق غیبی، کمال «شریعت» را با «طریقت» می آمیزد و طرفه معجونی می سازد که پس از وی دوستداران و مریدانی، چون: «عطار» و «مولانا» آن را به مرحله کمال پختگی می رسانند. «سنایی» وقتی علوم را به طور صریح و قاطع به عالم معنوی اختصاص می دهد و بر نتایج معنوی آنها حتی علوم طبیعی تاکید می ورزد، از منظر وحدت علم (آگاهی منظم و عینی از نظم طبیعی) و معرفت (دانش روحانی) می نگرد با اینکه علم دین را سرعلوم دیگر قلمداد می کند، نسبت به علوم دیگر حتی فلسفه یونان- البته پس از صبغه دینی بخشیدن بدان- با سعه صدر و به دیده قبول می نگرد. وی تنها علومی را می پذیرد که با مبدا هستی مرتبط باشد. هدف از این پژوهش، این است که با استناد به آثار سنایی بیان کنیم که چگونه آدمی در پرتو کمال در علوم حقیقی، بخصوص معارف دینی و عمل به آنها، پس از سیر و سلوک باطنی، با نیروی کشف و شهود - که محصول بصیرت اوست- به شناخت حقایق امور عموما و حق تعالی خصوصا دست پیدا می کند و به کمال معرفت که خاص دل آدمی است، نایل می گردد و در وادی «حیرت»، من خود را در عالم شناخت دوست گم می کند و به موجب ادب شرعی و عرفانی فریاد عجز و حسرت برمی آورد؛ اما فضل الهی، اقرار عجزوی از معرفت را «معرفت» می شمارد.