مسلمانان بالکان و علم دینی، میان سنت و تجدد

مسلمانان اسلاو جنوبی، با وجود خاطرات فرح انگیز از میراث افتخارآمیز علمی خود و بزرگان پرشمار تاریخ منطقه ی بالکان که تمام جهان اسلامی بدان ها می بالد، هرگز مغلوب و مقهور هجمه های مدرنیسم نمی شدند مگر زمانی که مبانی اصلی علم آن ها عمیقا مورد تعرض، واقع و مفهوم جدیدی از علم محقق می گشت که تمام سنت متقدم عقلانی را با بدعت مساوی بداند و به تبع آن، ارزش عالمان سابق را از بین برده و آثارشان را از میراث علمی آن مردم حذف نماید. بدین جهت، اتریش مجارستان بی درنگ ایده ی ضرورت دنیوی سازی و به اصطلاح به روزسازی نظام آموزشی مسلمانان دین مدار را مطرح نمود. روشنفکران از میان مسلمین اسلاو جنوبی هم، در پایان قرن نوزده و آغاز سده ی بیستم، با شعار ضرورت پیشرفت، مردم خود را به سمت حوزه ی معرفتی جدید علم مدرن هدایت نمودند. برخی از مسلمانان، که در فرهنگ دینی خود نهاد علم را همیشه مقدس می شمردند، با غفلت از زمینه های معرفتی و استعدادهای فرهنگی علم تجربی ای که آن را مایه ی تعالی غرب می دانستند، در انتقال سریع و عجولانه ی نتایج آن علم سطح وسیعی از جامعه ی خود سهیم شدند. آن ها تنها راه حفظ اسلام را در این دیدند که نشان بدهند پیام دینی اسلام هیچ ناسازگاری ای با علم جدید ندارد و لذا جریان های متعدد و متنوع نوگرایانه ی دینی، هر کدام اسلام و آموزه های الهی و مقدس آن را در قالب نظام های معرفتی جدیدی تفسیر می کردند که بسیاری از مبانی آن نظام ها، حضور عناصر علمی، انسان شناختی و اجتماعی سیاسی وحیانی را در چهارچوب های شناختی خود تحمل نمی کردند. این که آموزش اسلامی اسلاوهای جنوبی، در آغاز سده ی بیستم، به دلایل گوناگونی وارد یک دوره ی بانشاط خود شد غیر قابل انکار است. لیکن، آن چه که باید زیر ذره بین تحقیق قرار گیرد میزان موفقیت نیروی روحانیت است در این که در متن اصلاحات سریع مدارس علمیه، متعهد به مبانی اصیل حوزه ی معرفتی اسلام بماند و نه آن که پیشرفت را، لزوما، با مدرنیسم برابر انگارد.