مقدمه ای بر دیدگاه ابن خلدون در باب انحطاط تمدن اسلامی

برخلاف تمام نظرگاه های 2 وجودشناسانه و معر فت شناسانه که ذات و صفات خداوند را متعالی از این عالم می دانند و در نتیجه معرفت خود را متوجه ماوراء می کنند، ابن خلدون فیلسوف و حکیم مسلمان تونسی در قرن هشتم هجری قمری، تفسیری از دین اسلام ارائه می دهد که بر اساس آن به رغم تعالی ذات خداوند، صفات او در مفهو م به «قدرت» و «علم» در جامعه و تاریخ صیرورت می یابد و از این رو نزد او «عمران» عنوان نماد و اسطوره حقیقت در سطح جامعه تلقی می گردد. بر همین اساس او نظرگاه بنا می کند که به اعتبار حضور و خلق دایم خداوند «علم عمران» جدیدی تحت عنوان 3 است و میدان «ذات پسینی» در جامعه و تاریخ، از طریق علت ها و معلول ها، مبتنی بر فعالیت عقل در آن نه ماده صرف و نه ماورای مطلق و انتزاعی، بلکه سیالیت و اعتدال بین ماده و ماوراء در تاریخ می باشد. از نظر ابن خلدون به دلیل خروج عقلانیت و فلسفه در ماوراء، «ذوات روحانی ادراک ناپذیر» اسلامی از حوزه تاریخ و توجه صرف آن به تمدن اسلامی از سیالیت و اعتدال خارج شده و دچار جمود و انحطاط شده است. از این رو، برای پیشرفت مجدد مادی و معنوی مسلمانان، توجه معرفتی آن ها به جامعه و تاریخ، در عین حفظ شکاف متعادل بین جامعه حقیقت بخش (در مفهوم فعلیت و کمال بخشی) با عصبیت هویت بخش قبیله ای، ضروری است. از دیدگاه ابن خلدون در دولت های اسلامی، دین عامل اصلی ایجاد این شکاف و ساختار اجتماعی معتدل است. با وجود این، در سیر فکری او عاملیت اراده شخصی حاکم در اجرای نقش دین در سطح جامعه جای خود را به «قانون» مبتنی بر شرع و عقل داد.