فرجام شناسی به دلیل این که به آینده نادیده بشر ارتباط دارد و خبر دقیقی از آن در دسترس نیست، همواره از بحث انگیزترین آموزه های ادیان بوده است. در یهودیت هم به رغم ابهام در منشا این آموزه که گروهی آن را تحت تاثیر تلاقی اندیشه های یهودی ایرانی در ایام اسارت بابلی می دانند، مفاهیمی هم چون ماشیح، رستاخیز مردگان، جهان آینده، آخرین داوری، بهشت و جهنم وجود دارد. گفتنی است پیوستگی مفهوم این آموزه ها در نگاهی کلی آنها را در امتداد یک دیگر قرار می دهد.
این نوشتار گزیده ای گزارش گونه و تفسیری از بخش ماشیح (فرجام شناسی) تلمود است. تلمود منبع سنت شفاهی آیین یهود به شمار می رود که تفاسیر مهم یهودی را دربر دارد.

یهود در عهد عتیق معتقد است نظم حاکم بر جهان در آینده باید به نظم الهی سازمان یافته تبدیل گردد و با ظهور ماشیح موعود، قدرت های شیطانی نابود شوند و موحدان زندگی جاودانه یابند. اسلام نیز بر اساس آیات و روایات، معتقد به برقراری حکومت جهانی خداوند و سعادت عمومی بشر به دست مهدی موعود در آخرالزمان است. مقصود این پژوهش، اثبات یکی بودن مهدی و ماشیح از طریق بررسی تحلیلی دیدگاه دو دین بزرگ اسلام و یهود در باب پیش گویی های عصر ظهور و ویژگی های منجی موعود است؛ بدین منظور که به مبانی مشترک و صحیح بر اساس متون مقدس دو دین و بهره وری از آن ها در جهت رفع مسائل معرفتی و تفاهم ادیان و ملل نائل آییم. بدین جهت، شیوه توصیفی _ تحلیلی با رویکرد تطبیقی را برگزیده ایم.

اعتقاد به وجود منجی جهان و انتظار برای ظهور، اندیشه و تفکر مشترک بین ادیان توحیدی و حتی ادیان غیر توحیدی است. یهودیت نیز به عنوان یکی از سه ادیان بزرگ ابراهیمی از این مقوله مستثنی نیست. یهودیت برای مبحث منجی جهان (ماشیح) و نجات نهایی (گئولا)، آن چنان اهمیت و ارزش شایان توجهی قائل است که ایمان به منجی جهان و ظهور ایشان، یکی از سیزده اصول اعتقادی یهودیت را تشکیل می دهد. منابع دینی یهود سرشار از مباحثه هایی است که به نقش بنیادین ماشیح و گئولا می پردازد. در طول قرن ها، حجم عظیمی از تاویل و تفسیر کتاب مقدس، به موضوع ناجی موعود و مباحث مرتبط با آن، همچون رخدادهای پیش و پس از گئولا اختصاص یافته است.
هدف این نوشتار، بررسی منجی جهان و عصر ظهور از دیدگاه آیین یهود است. جایگاه گئولا در دیدگاه یهود، شرایط و ویژگی های تسریع بخش در وقوع گئولا و همچنین رخدادهای پیش و پس از عصر ظهور، بخش های مختلف این پژوهش را تشکیل می دهند.

آموزه ها درباره فرجام شناسی یعنی ماشیح باوری و رستاخیز، همیشه به گونه متقابل با هم تطبیق می یافته اند. «اراده»، واژه و مفهومی محوری است که زیربنای هردو را تشکیل می دهد. رستاخیز به معنای عملی از اراده الهی و هدف آینده ابدی ظهور مسیح که رستاخیز را دربر دارد فعال کردن اراده بشر به منزله «تصویر هم سانی سازه خداوند» به شکل اخلاقی کردن جهان بشری است. در واقع، تحقق (نظام دهنده) اخلاق با رستاخیز یکی است. «اراده»، کوتاه شده «اراده عقلانی» است و «اراده عقلانی» از نگاه ابن میمون و به طور کلی فلسفه یهود و نیز به باور کانت، عبارتی دیگر از «اخلاق» است. خلاصه آن که، فرجام شناسی یهود، مطلق سازی اخلاقی و متافیزیک اخلاقیات است.
فرجام شناسی در مقام کارگردان اصلی در گفتمان اخلاقی، هرچند محدود تجزیه و تحلیلی بیشتر می طلبد. ماشیح باوری در مقام کارگردان اخلاقی تنها بیان می کند از آن جا که بشر باید تلاش کند تا خود را به شکل خدا درآورد و در نتیجه سعی کند شبیه او شود و از آن جا که انسان ها باید این تلاش ها را در این دنیا انجام دهند، هدف غایی اخلاقیات، تثبیت آن چیزی است که در آن زمان، «ملکوت (مسیحایی) خدا» بر روی زمین خوانده می شود. البته این امر، هدفی نامحدود است و به گونه نامحدود (یا به تعبیر کانت و اچ. کوهن «H. Cohen» به صورت مجانبی) دست یافتنی است.
در حقیقت، ماشیح باوری، هرگز نوعی خیال بافی و آرمان گرایی نامرتبط با رخ دادهای روزمره و تاریخی مشکلات اخلاقی را به بار نمی آورد (یعنی به تاخیر انداختن همیشگی)، بلکه به گونه مستقیم ارزش های اخلاقی را تولید می کند و معیاری واسطه برای اقدام مناسب در هر اوضاعی عمل می کند. وقتی انسان ها از خود می پرسند که چگونه باید رفتار کنند یا در واقع رفتار مناسب آنان چه موازینی باید داشته باشد، فرجام مسیحایی، روش و وسیله ای را که این فرجام می تواند و باید به وسیله آن به دست آید، مشخص می کند. همان نکته که کانت در کتاب دین در محدوده عقل تنها(Religion Within the Bounds of Reason Alone) مطرح کرده است.

انتظار موعود براساس پیش‏بینی های متون دینی، در همه ادیان وجود دارد. یهود نیز از این قاعده مستثنا نیست. تنخ (کتاب مقدس یهود) و تلمود، وعده ظهور شهریاری از نسل داوود را با شرایطی مطرح می‏کند. در فلسفه و عرفان یهودی نیز این شیوه ادامه می‏یابد. رنج، فساد و سختی، پیش از ماشیح وجود دارد و او پس از ظهور، یهودیان را به اورشلیم برمی‏گرداند و سپس حکومت عدالت و رحمت ماشیحانی را تشکیل می‏دهد و همه ملت‏ها تابع او خواهند شد. یهودیان هنوز منتظر این ماشیح هستند. این تفکر، به صهیونیسم دینی معروف است؛ اما ملی‏گراها و یهودیان ناسیونالیست، درپی تشکیل دولت یهودی پیش از ظهور ماشیح هستند که به آن صهیونیسم سیاسی یهود گویند که تحت تاثیر صهیونیسم مسیحی است. آنان با کمک مسیحیان صهیونیست، دولت یهودی اسرائیل را بنا کردند. ارتباط هرتصل با هرکل در همین راستا معنا می‏یابد. این نوشتار با بررسی این موارد، نتیجه می‏گیرد که دولت کنونی یهودی در فلسطین، با دولت موعود ماشیحانی در تورات و تلمود، فاصله دارد و این دولت به تفکرات صهیونیسم مسیحی نزدیک تر است تا صهیونیسم دینی توراتی و تلمودی.

مسیحاباوری به عنوان یک اندیشه و موضوعات پیرامونی آن، یکی از دغدغه های مهم یهودیان است. نگاه یهود به این موضوع، همچون آموزه های دیگر، در چارچوب ویژگی های فرهنگی، اجتماعی و دینی این آیین است. موعودباوری یهودیان، رنج دراز‏مدت آنان در طول تاریخ را تحمل پذیر کرده است. آنان پیوسته به این موعود دل بسته و در نوشته های مقدس خود از او با واژه «مسیحا» نام می برند. این واژه، از کلمه «ماشیح» در زبان عبری گرفته شده که به معنای «مسح شده» است. گرچه ماشیح لقبی برای پادشاهان قدیم بنی اسرائیل بوده، در زمان های بعد به پادشاه آرمانی یهود اطلاق شده است.
«تنخ» که مسیحیان به آن عهد عتیق گویند، کتاب مقدس یهودیان است. آنان در کنار عهد عتیق، از مجموعه بزرگی به نام «تلمود» نیز بهره می برند که بسیاری از جزئیات اعتقادی و احکام خود را از آن وام گرفته اند. در میان متون دینی یهودیان، مجموعه نسبتا بزرگ دیگری به نام «اپوکریفا» وجود دارد که در حدود سه قرن، نزد برخی یهودیان حجت دانسته می‏شد. این نوشتار درصدد است تا بن مایه و خاستگاه مسیحاباوری قوم یهود را در کتاب های اپوکریفایی بررسی کند. این بررسی نشان می دهد که کتاب های اپوکریفایی در اندیشه مسیحاباوری، از عهد عتیق تاثیر پذیرفته اند و از میان خاستگاه های متعدد مسیحاباوری در عهد عتیق، به خاستگاه شهر «اورشلیم» اهمیت بیشتری داده شده است.

آیین قبالا، تصوف یهودی است. در ابتدا به معنای شریعت شفاهی بوده و بعدها به سنت رمزی و باطنی برای رسیدن به خداوند اطلاق شده و شامل عرفان نظری و عملی گردیده است. وحدت وجود و نظریه تجلی در کنار تاثیرپذیری از آموزه های گنوسی و ایرانی نیز دیده می شود. این آیین از قرن دوازدهم میلادی به مجموعه ای از تفسیرهای عرفانی از کتاب مقدس تبدیل شده و باهیر و زوهر دو اثر باارزش در این آیین به شمار می آیند. اسحق لوریا با آموزش مریدان به این اندیشه انسجام داد و آئینی به نام قبالای لوریایی معروف گردید که ادامه راه زوهر بود. بخشی از این آموزه ها درباره ماشیح گرایی یا انتظار مسیح بود. قبالا به دین یهود محدود نمانده و در دین مسیحیت نیز انتشار یافته و طرفدارانی را داشته است.

آیین عیسوی مذهبی است که بر اساس انتظاری دیرپا و موکد در ملت یهود شکل گرفت. شماری از یهودیان که در آموزش های انبیای خود به صورت دم افزونی به ماشیح وعده داده شده بودند با آمدن عیسی گرد او جمع شدند و پایه ریز دیانت تازه ای شدند که پرشتا در مسیر عالمگیر شدن حرکت کرد. اما با پایان حیات زمینی عیسی این انتظار به شکل تازه ای درآمد و آن عبارت بود از انتظار بازگشت عیسی مسیح و تشکیل یک حکومت که بتواند ملکوت الهی را استوار سازد.
این مقاله تلاش دارد تا با مراجعه به متون اولیه و مقدس مسیحی این دو انتظار را تصویر کند. امید است مقدمه ای باشد برای مطالعات بیشتر پژوهشگران در این عرصه.

صهیونیسم، اندیشه ای است که از سال 70 میلادی ریشه در یهودیت داشته و تا قرن 19 به صورت فرهنگی مطرح بوده است. پس از آن به صورت سیاسی در جهان غرب ظاهر شده است. تحلیل دقیق صهیونیسم سیاسی، بیانگر این است که به هیچ وجه نمی توان آن را با صهیونیسم فرهنگی مرتبط دانست. مهم ترین گام در فرمول بندی صهیونیسم فرهنگی این است که استقلال سیاسی، بنای معبد و بازگشت به فلسطین، باید به دست خود ماشیح و پس از ظهور او صورت گیرد. در حالی که صهیونیسم سیاسی، به صورت گام به گام در تلاش است تا این دستورالعمل پروتستان های پیوریتان را، که همه این امور باید پیش از بازگشت مجدد مسیح محقق شود، اجرایی کند. این تحقیق در تلاش است تا با رویکردی تحلیلی، ریشه ها و خاستگاه های صهیونیسم فرهنگی و سیاسی و عدم همسویی آن دو را بیان کند. واقعیت این است که صهیونیسم فرهنگی ریشه در خود یهودیت دارد، اما صهیونیسم سیاسی ریشه در تفکر یهودیت ناسیونالیسم و در فرقه مسیحی پیوریتان انگلستان و آمریکا دارد.

این جستار درصدد به پرسش گرفتن مبانی و اندرکنش سطوح فکری و اجتماعی الهیات یهود است. بر پایه فرضیه پژوهش، الهیات و عرفان یهود را نمی توان جدای از ارتباط آن با بعد سیاسی - اجتماعی اش تحلیل کرد. بر این اساس، در کنار باور یهود به اینکه قوم برگزیده خدا است، آنان معتقدند رنج های تاریخی فراوانی (آوارگی، تبعید، کشتار، بردگی و...) گریبان گیر قومشان بوده است. شاید از همین رو است که برخلاف سایر ادیان توحیدی که بر مفهوم رستگاری تمرکز دارند، ادبیات الهیاتی عرفانی یهود، از رهایی و نجات سخن می گوید. این رهایی مبتنی بر دو بعد فردی و جمعی است. بعد جمعی که الهیات یهود را به زندگی اجتماعی پیوند می دهد، با موعودگرایی عمل گرایانه در هم آمیخته است. این امر نه تنها بر انتظار ظهور ماشیح استوار است، که بیش از آن دربردارنده لزوم اقدام عملی برای تحقق ظهور و رهایی نهایی است. چارچوب نظری پژوهش استوار بر نظریه تحلیل گفتمان (انتقادی) به ویژه خوانشی است که نورمن فرکلاف از آن به دست می دهد.