نشریه مطالعات حفاظت و امنیت انتظامی
سال دوازدهم شماره 1 (پیاپی 42، بهار 1396)

در دورانی که به نام عصر اطلاعات و انفجار اطلاعات مشهور شده، شبکه جهانی اینترنت (فضای رایانه ای)، یکی از محورهای جدید فعالیت بشری، ظهور یافته و با سرعتی باورنکردنی در حال درهم ریختن تمامی مرزها و چارچوب های فیزیکی و غیرفیزیکی در همه جامعه ها و نهادها و در همه زمینه هاست و به بازیگری مهم و اثرگذار مبدل شده است. این تحقیق سعی دارد تعریفی از جاسوسی، جاسوسی رایانه ای و جاسوسی اینترنتی داشته باشد؛ با تاکید بر تمایزهای آن ها و معرفی برخی از روش های نوین جاسوسی و چگونگی نفوذ دشمن از راه فضای مجازی. افزون بر آن، به این دلیل که جاسوسی جرم است، جاسوسی رایانه ای و اینترنتی هم جزء جرم ها شمرده می شود و در اصل جرم اجتماعی است. در این مقاله سعی کرده ایم، با اشاره به گونه های جاسوسی و جاسوسان، به شناخت روش ها و هدف های جاسوسی دست یابیم و همچنین، با بیان راه کارهایی برای مقابله با این گونه ابزارهای جاسوسی، به برخی از روش های نوین جاسوسی که از راه نرم افزارها و بدافزارهای نصب شده روی رایانه شکل می گیرند بپردازیم.

عصر حاضر دوران تبادل اطلاعات و انفجار دانش است که در کنار فرصت ها، تهدیدهایی را نیز به همراه دارد و این تهدیدها سازمان های اطلاعاتی را نیز در معرض لغزش قرار می دهد. پدیده پیچیدگی های محیطی در این دوران سازمان های اطلاعاتی را بر آن داشته است نگرش ها و رویکردهای گوناگونی به آن داشته باشند. این سازمان ها، با توجه به کارکردهای ویژه ای که دارند، باید بتوانند با ایجاد اعتماد درونی و تفکر و اندیشه درست، برای عبور از تهدیدهای فرارو، اشراف اطلاعاتی را نهادینه کنند و هوش اطلاعاتی را برای توسعه و پیشرفت سازمان گسترش دهند. پژوهش حاضر با استفاده از روش تحقیق توصیفی (اسنادی و کتابخانه ای)، ضمن تبیین مفاهیم هوش اطلاعاتی، جایگاه و نقش آن را در سازمان های اطلاعاتی نشان می دهد و در نهایت، در پی پاسخ به این پرسش است که راه های افزایش هوش اطلاعاتی کارکنان در سازمان های اطلاعاتی کدام اند. یافته ها نشان می دهد هوش اطلاعاتی در کارکنان زمانی شکل می گیرد که مهارت های درون فردی، بین فردی و بین سازمانی گسترش یابد؛ بنابراین، می توان نتیجه گرفت نیروی انسانی در تحقق هدف های سازمان های اطلاعاتی نقش محوری دارد و برای افزایش هوش اطلاعاتی باید مهارت های اشاره شده در لایه های میانی و اجرایی تقویت شود.

داشتن اطلاعات از گذشته، حال و آینده تهدیدها و فرصت ها یکی از دغدغه های همیشگی سازمان های اطلاعاتی و امنیتی بوده است. در امور اطلاعاتی، امنیتی، انتظامی، و حفاظت اطلاعاتی چندین اقدام صورت می گیرد مانند تهیه برآوردهای عملیاتی، اطلاعاتی، حفاظتی و تحقیقات و آینده پژوهی که در همه آن ها الگوی غالب ابتدا شناسایی و ارزیابی وضعیت خودی و حریف و همچنین وضعیت محیط است، سپس شرایط تحلیل می شود و در آخر، محقق به پیش بینی بیان راه کار و پیشنهاد می رسد و به طورمعمول این اقدام ها با اشراف اطلاعاتی میسر می شود. اشراف در صورتی موثر است که توانایی پیش گویی و پیش بینی را به ما بدهد. فرمانده معظم کل قوا (مدظله العالی) می فرماید: «تلاش دشمن برای نفوذ از جمله تهدیدهای بزرگ است» (25/06/94). با این نظریه، حفاظت اطلاعات در اقدام های حفاظتی و صیانتی خود از نیروهای مسلح موظف است، با توجه به تهدیدها و فرصت های محیط امنیتی ج. ا. ا. و نیز با توجه به محیط نیروهای مسلح، برای خنثی سازی تهدیدهای امنیتی دشمن اقدام کند. حفاظت اطلاعات از جمله سازوکارهای نیروهای مسلح برای حفظ اقتدار و کارکردهای این نهاد شمرده می شود. تغییرهای ناگهانی قطب های قدرت و تک قطبی شدن، کشورها را بر آن می دارد، در پی حوادث فناورانه، مروری بر آینده داشته باشند. این مقاله در ارتباط با تهدیدها و فرصت های محیط امنیتی و تهدیدهای آینده ج. ا. ا. تنظیم شده است. در دوران پیشرفت پرشتاب فناوری و دگرگونی متناسب با زمان، پیش بینی در عملیات نظامی کار ساده ای نیست؛ اما، باتوجه به تجربه ها و مدارک به دست آمده در جنگ خلیج فارس و کوزوو، می توان به نیات دشمنان آینده پی برد و تهدیدها را در این راستا بررسی کرد. در این نوشتار، ضمن طرح چارچوب نظری، برخی از فرصت ها و تهدیدهای محیط امنیتی ج. ا. ا. را برمی شماریم و چالش ها و راه کارهای مناسب را برای تحقق و اعتبار یافتن سازمان های حفاظت اطلاعات مطلوب نقد می کنیم.

یکی از رسالت های اساسی نظام های سیاسی، برقراری امنیت عمومی است؛ یعنی «امنیت ناظر بر تولید و حفظ شرایطی که در آن؛ حقوق افراد، گروه ها و نهادهای اجتماعی تامین می گردد»؛ اما نکته مهم در این مقوله، شناخت آسیب های محیط امنیت عمومی و مدیریت آنهاست که می تواند سبب بروز ناکارامدی در حوزه های مختلف را به دنبال داشته باشد؛ بنابراین، ضعف در شناخت ناکارامدی این مدیریت در بسیاری از موارد سبب انحراف نهادهای مسئول در تامین امنیت عمومی می شود؛ بنابراین، شناخت و تبیین حوزه های آسیب شناسی امنیت عمومی و رخدادها و روندهایی که موجب ظهور چنین ناکارامدی هایی می گردد، از اهمیت خاصی برخوردار است که در این مقاله به آنها پرداخته شده است، با این هدف، نگاه همه جانبه و دستگاهی به مدیریت آسیب ها و ارکان امنیت عمومی (شامل موضوع، تهدیدکننده، تامین کننده و ابزار تامین)، شناخت و تبیین رخدادها و روندهای تاثیرگذار در ناکارامدی و انحراف نهادهای مسئول در تامین امنیت عمومی و رفع این ناکارامدی ها و یا رفع علت بروز آنها و عواقب ناشی از رفع نکردن آنها و چگونگی اهمیت یافتن تاثیرهای آنها در امنیت عمومی و همچنین شناخت و تبیین عوامل و عناصر موجود در محیط امنیت عمومی در برخورد با این حوزه ها و چگونگی جلوگیری از تعارض این عوامل و شناخت و تبیین ناکارامدی ها و موفقیت های این حوزه ها و جایگاه آن در مدیریت امنیت عمومی و درنهایت ارائه الگوی مناسب برای رفع آسیب های امنیت عمومی و روندها، روابط و فرایندهای مثبت ساز آنها ازجمله مواردی هستند که با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع اسنادی (کتابخانه ای) و مصاحبه با خبرگان به آنها پرداخته شده و راه کارها و رویکردهای لازم برای برون رفت از این حوزه ها در چهار بعد «اقتصادی، سیاسی، امنیتی و فرهنگی-اجتماعی» ارائه گردیده است.

یکی از سازمان های بسیار مهم در کشور که با توجه به وظایف گسترده و تنوع ماموریت های محول نقش اساسی را در استقرار امنیت عمومی و در پی آن، تثبیت امنیت ملی ایفا می کند نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران است. گستردگی ماموریت های این سازمان لزوم بهره گیری از سامانه ها و فناوری های نوین را، همچون فناوری اطلاعات و ارتباطات، بسیار پررنگ می کند و خوشبختانه امروزه فناوری اطلاعات در تحقق ماموریت های ناجا جایگاهی بسیار مهم و اثرگذار دارد. پرسش اصلی تحقیق بدین صورت طرح شده است: «حفاظت ارتباطات و اطلاعات در امنیت فضای مجازی ناجا، با رویکرد پدافند غیرعامل، چه نقشی دارد؟». در این پژوهش، با بهره گیری از روش نمونه گیری تصادفی ساده، پنجاه تن از کارشناسان حفاظت ارتباطات و اطلاعات ساحفا در ستاد سازمان و فرماندهی انتظامی استان ها به صورت تصادفی انتخاب شدند. این افراد تنوع افسران جزء و افسران ارشد و بالاتر را شامل می شوند. در این پژوهش، پس از بررسی چک لیست های امنیت فناوری اطلاعات، برای گرد آوری داده ها از پرسش نامه ای محقق ساخته با 45 سوال استفاده شده که در چهار بعد اساسی طبقه بندی شده است. این پرسش نامه با طیف لیکرت تهیه و پس از توزیع، پایایی و روایی آن با محاسبه آلفای کرونباخ سنجیده شد. برای تحلیل داده ها از آمار توصیفی شامل (فراوانی، درصد، میانگین و انحراف معیار)، و برای آزمون فرضیه های پژوهش از آمار استنباطی (آزمونt تک نمونه ا ی) استفاده شد. بر اساس یافته های علمی فرضیه نخست تحقیق، بین شناخت جایگاه و نقش حفاظت از فناوری ارتباطات و اطلاعات، بین تهدیدهای ارتباطات و اطلاعات، بین عوامل موثر در ارتباطات و اطلاعات با امنیت فضای مجازی ناجا، و بین شیوه های گسترش اقدام های حفاظت فناوری اطلاعات در امنیت فضای مجازی ناجا با رویکرد پدافند غیرعامل رابطه وجود دارد.

شایعه و شایعه پراکنی همانند میکروب ها قدرتمندند. افرادی با آگاهی کمتر و بصیرت و اراده ضعیف، در مقابل میکروب شایعه، قدرت و توان مقابله ندارند و بر اثر ناآگاهی، اندک اندک سوءظن در وجودشان رسوخ می کند و در نخستین برخورد و شنیدن نخستین شایعه، آن را باور می کنند و به تدریج آن چنان در مقابل شایعه ها بی اراده خواهند شد که توان برخورد درست با آن را نخواهند داشت. شایعه در زمان های متفاوت صورت های گوناگون به خود می گیرد و متناسب با شرایط حاکم بر حرکت های جامعه شکل می پذیرد. به ویژه در ناجا، این شایعه ها خطرها و تهدیدهای دوچندانی دربر خواهد داشت و چه بسا آسیب ها و خطرهای جبران ناپذیری در پی داشته باشد. نمونه ا ی از این تهدیدها عبارت اند از: برهم زدن نظارت و تعادل حرکت برای مطلوب شدن زمینه های گوناگون سیاسی، اقتصادی، نظامی و...؛ نامتعادل کردن و به خطرانداختن فضای ناجا، به عبارت دیگر، ایجاد فضای ناسالم اجتماعی در سطح یگان؛ گسترش ناامنی، ترس، اضطراب و نگرانی در بین کارکنان، به ویژه کارکنان وظیفه و تازه وارد؛ انحراف افکار کارکنان از مقصد و ماموریت اصلی به سوی هدف های خبری و مسائل غیرضروری؛ درگیرشدن مسئولان و فرماندهان و تلاش های آنان برای شناسایی منبع شایعه و مقابله با آن؛ صرف انرژی بیشتر کارکنان ناجا برای انتقال و گسترش شایعه؛ از این رو، در این مقاله برآنیم که با روش توصیفی و تحلیلی، نقش شایعه در عملیات روانی را بررسی کنیم و با تبیین راه کارهای مقابله با شایعه در ناجا، به کارکنان خود بیاموزیم «شایعه» پدیده ای غیرقابل اعتماد است؛ «شایعه» اغلب دروغ و بی اساس است؛ هیچ فرد هوشیار دارای عقل و منطقی به آن اعتنا نمی کند؛ «شایعه» ممکن است ابزار تبلیغ های دشمنان دین و کشور ما باشد؛ مانع رشد اخلاق و معنویت است؛ «شایعه» زمینه ساز بی تفاوتی و رفتارهای ناسنجیده است.