فصلنامه جغرافیای طبیعی
پیاپی 43 (بهار 1398)

تصمیم سازی برای آینده، جهت فعالیتهای کشاورزی و باغداری در راستای کاهش زیانها و افزایش بهرهوری، نیازمند مطالعات تغییر اقلیمی و کشاورزی است. برای نیل به این هدف، مطالعه روی پارامترهای اقلیمی، در بازه زمانی طولانی مدت جهت کشف ویژگی ها و آثار آنها، در شرایط اقلیمی دوره های گذشته و پیشآگاهی از تغییرات آنها در آینده امری ضروری است . چشم انداز تغییرات زمانی و مکانی رویدادهای حدی اقلیمی جهت کشف ویژگی ها، آثار و پیشآگاهی از تغییرات آنها در آینده امری ضروری است . لذا در این پژوهش، توزیع زمانی و مکانی وقوع یخبندانها، سرماهای زودرس پاییزه و دیررس بهاره در شمال شرق کشور تحت تاثیر تغییرات اقلیمی واکاوی شد. بدین منظور از برونداد مدل جهانی HadCM3 تحت سناریوهای A2 و B1 و روش ریزمقیاس گردانی آماری LARS-WG در دوره آماری 2065 - 2046 نسبت به دوره پایه (2015 - 1986) استفاده شد. نتایج نشان داد که دمای کمینه در دوره آتی نسبت به دوره پایه بین 2 / 1 تا 5 / 2 درجه سلسیوس افزایش خواهد یافت بر این اساس در بخش اعظم منطقه مورد مطالعه یخبندانهای زودرس پاییزه یک الی دو هفته دیرتر شروع میشوند و یخبندانهای دیررس بهاره نیز بین 9 تا 18 روز زودتر به پایان میرسند. همچنین سرماهای زودرس پاییزه حدود 7 تا 13 روز دیرتر شروع و سرماهای دیررس بهاره نیز حدود 9 تا 13 روز زودتر خاتمه مییابند.

در این پژوهش با بهره‏گیری از داده‏های ایستگاهی و شبکه ‏بندی شده و با استفاده از شاخص استاندارد شده Z (ZSI)، دوره‏های خشک و مرطوب سواحل جنوبی دریای خزر شناسایی شد. سپس موقعیت هسته‏ های مرکزی پرارتفاع برای دوره‏ های منتخب در ترازهای زیرین جو استخراج،و نقشه پراکنش آن ترسیم شد. نتایج نشان داد در دوره خشک، موقعیت هسته‏ ها در عرض‏ های جغرافیایی پایین در محدوده بین 35 تا 55 درجه شمالی است. قوی‏ترین هسته‏ ها در اطراف دریای خزر، نزدیک به منطقه مطالعاتی است. در دوره مرطوب، استقرارآنهادر تمامی ترازها، در دو بخش است، یکی شمال‏ غرب دریای خزر (جنوب‏ غربی روسیه) و دیگری تاحدودی اطراف منطقه با بیشینه تمرکز در محدوده 50 تا 60 درجه شمالی، است. قوی‏ترین هسته‏ ها،با فاصله از منطقه ،در شمال ‏غرب دریاقرار دارند. روند فشار و هسته مرکزی پرارتفاع در دوره مرطوب افزایشی است. همچنین مقادیر نم‏ویژه در سواحل، بویژه در تراز 850 هکتوپاسکال افزایش داشته است.

لکه های خورشیدی به عنوان یکی از مولفه هایی که می تواند بر سامانه یا قلیمی زمین در مقیاس های زمانی متفاوت اثر گذاشته و در نهایت نوسانات و تغییرات اقلیمی را به دنبال داشته باشد در کانون توجه قرار گرفته است. در این تحقیق  تاثیر لکه های خورشیدی را بر تغییرات دمایی مورد بررسی قرار گرفت. سه ایستگاه شهرکرد، اصفهان و کاشان به علت داشتن آمار داده های طولانی مدت، مورد مطالعه قرار گرفتند. داده های مربوط به لکه های خورشیدی از سازمان ژئوفیزیک آمریکا برای دوره آماری50 ساله (2010- 1961) تهیه گردید. داده های متوسط دمای ماهانه، فصلی و سالانه سه ایستگاه های مذکور نیز برای دوره آماری 50 ساله ا نتخاب شد. جهت انجام این تحقیق از تجزیه و تحلیل آماری و تحلیل آنالیز موجک با بهره گیری از نرم افزار متلب استفاده شد. بر اساس تحلیل های صورت گرفته، بین دما و فعالیت لکه های خورشیدی رابطه مستقیم معنادار قوی در برخی از ایستگاه ها را دارند که در این میان سهم ایستگاه کاشان بیش از سایر ایستگاه ها بود. بر اساس آنالیز موجک در اکثر ایستگاه ها رابطه مستقیم بین آنها مشاهده گردید. با توجه به تحلیل آنالیز موجک سیکل 11 ساله در فعالیت لکه های خورشیدی مشاهده شد که اوج فعالیت ها درسیکل های دوم وسوم و حداقل آن در سیکل های اول و چهار وجود دارد. وسعت دامنه سیکل های دمایی در فصل زمستان در هر سه ایستگاه نسبت به سایر فصول بیشتر است.

وجود مکانهای ویژه زمین شناسی و ژئومورفولوژیکی و به تعبیری ژئوسایت و ژئومورفوسایت بسترهای لازم جهت توسعه ژئوتوریسم می باشند. ژئومورفوسایت ها به خودی خود و یا در ترکیب با مواریث فرهنگی- تاریخی و اکولوژیکی توان های بالقوه ای را در راستای گردشگری عرضه می دارند. توسعهگردشگریواستفادهازجاذبه های متعدد طبیعی و تاریخی راهبردی اساسی جهت دستیابی به توسعه پایدار می باشد.هدف از این پژوهش ارزیابی توانمندی های ژئوتوریستی لندفرم ها و آثار تاریخی منطقه تشان در استان خوزستان و تعیین جایگاه گردشگری آن با استفاده از روش پرالونگ می باشد. به همین منظور از نقشه های زمین شناسی، توپوگرافی و همچنین بررسی اسناد، کتب تاریخی و مشاهدات میدانی استفاده و میزان توانمندی های ژئوتوریستی منطقه مشخص شده است. نتایج ارزیابی ها نشان می دهد که محدوده تاریخی تشان (کلگه زار) با کسب امتیاز 62/0 عیار گردشگری و 46/0 میانگین ارزش بهره وری و به دلیل برخورداری از آثار باستانی و جایگاه ویژه تاریخی بیشترین پتانسیل جذب توریسم و گردشگر را در منطقه دارد. غار پاپری تشان با کسب امتیاز 54/0 عیار گرشگری و 40/0 میانگین ارزش بهره وری در رتبه دوم می باشد. بر همین اساس محدوده تنگ بن و همچنین چشمه واستخر طبیعی سرجوشر تشان به ترتیب در رتبه های بعدی قرار دارند. پتانسیل ها و جاذبه های فراوان غار پاپری نشان می دهدکه در صورت توجه بیشتر و ایجاد زیر ساخت های مناسب درآینده از ارزش بهره وری به مراتب بیشتر برخوردار شود و گردشگران زیادی را به خودجذب نماید.

همواره در طی مراحل مختلف فنولوژی خرما ، الگوهای متفاوتی از گردش های جوی حاکم هستند . این تحقیق به منظور طبقه بندی و ارتباط سنجی ، این الگوها با مراحل فنولوژی خرما ، در مناطق خرما خیز سراوان (خرمای مضافتی) وآبادان (خرمای استعمران) ، در دو دوره ، سالهای قبل و بعد ازسال 1977 (به عنوان سال شاخص) ، در ماه های مارس تا نوامبر می باشد . لذا مراحل فنولوژی خرما از لحاظ زمانی به دو فاز اصلی ظهور اسپات تا حبابوک و کمیری تا تمار و همچنین الگو های گردشی فشار تراز500 هکتوپاسکال و فشار سطح دریا هر کدام به سه طبقه (شامل دوطبقه اصلی ویک طبقه به عنوان طبقه  فرین) دسته بندی و نامگذاری گردید ، نتایج نشان داد در مناطق مورد نظر علاوه بر جابجایی زمانی طبقات ، در طول ماه های موردنظر در سالهای قبل وبعد از 1977، میزان همبستگی بین دمای هوای فاز های فنولوژی خرما با طبقات اصلی نیز متفاوت می باشد . به طوریکه ، دمای هوای فاز اول فنولوژی خرما در هر دو منطقه سراوان و آبادان ، همبستگی معنی داری با طبقه 5840 تا5750 (تیپ معتدل تراز 500) داشته که در بعد از سال1977 میزان آنها کاهش یافته است و در خصوص فاز دوم فنولوژی ، در سراوان همبستگی معنی داری فقط با طبقه 1010 تا 1002 (تیپ معتدل - گرم تراز سطح دریا) داشته که در سال های بعد از 1977 مقدار آن افزایش یافته است که نشان می دهد این فاز در این منطقه فقط تحت تاثیر فشار تراز سطح دریا می باشد و در آبادان ، فاز مذکور همبستگی معنی داری هم با طبقه 5900-5840 (تیپ معتدل تراز 500) وهم با طبقه 1010 تا 1002 (تیپ معتدل - گرم تراز سطح دریا) دارد که نشان دهنده تاثیر هردوالگو برروی این فاز می باشد .

هدف از پژوهش حاضر بررسی میزان آسیب پذیری بخش های مختلف شهر لار در اثر زلزله می باشد در این پژوهش ابتدا با تهیه نقشه ها مختلف از عوامل موثر در آسیب پذیری زلزله همچون محل گسل ها، فاصله از خدماتی همچون ایستگاه های آتش نشانی، بیمارستان ها و مراکز درمانی، کاربری ها نظامی و انتظامی، تراکم، کیفیت ابنیه و... نقشه های مذکور پس از رقومی سازی و زمین مرجع نمودن در نرم افزار GIS نسبت به فازی سازی آن ها اقدام شده و درنهایت از روش همپوشانی لایه ها توسط اپراتور گامای فازی نقشه طبقه بندی شده آسیب پذیری تهیه شد، این پژوهش شهر لار را به پنج طبقه آسیب پذیری تقسیم بندی نموده است، که در حدود 29 درصد از مساحت ساخته شده شهر لار در معرض آسیب پذیری بسیار زیاد تا زیاد قرار دارد، حدود 17 درصد در شرایط متوسط آسیب پذیری و حدود 54 درصد نیز در محدوده آسیب پذیری کم تا بسیار کم قرار می گیرند. همچنین مشخص گردید که هسته مرکزی شهر قدیم لار با توجه به قرارگیری آن در بافت فرسوده و نبود راه های شریانی همچنین دوری از ایستگاه های آتش نشانی، درمانگاه و بیمارستان همچنین تراکم بالای ساختمان ها و کیفیت پایین ابنیه از آسیب پذیرترین نقاط این شهر می باشد.

بیابان زایی مشتمل بر فرایندهایی است که در نتیجه عوامل طبیعی و عملکرد نادرست انسان ایجاد می گردد. در این پژوهش جهت بررسی روند بیابان زایی شمال غرب ایران، ابتدا تصاویر ماهواره ای سنجنده مادیس مرتبط با محصول پوشش زمین(MCD12Q1)، در فواصل زمانی 2001 تا 2013 دریافت گردید. برای تبدیل به فرمت نقشه های پوشش زمین از استاندارد IGBP  و الگوریتم های Decision tree و Change Detection استفاده گردید در مرحله بعد نیز سطح تراز ارتفاعی دریاچه ارومیه از سنجنده های TOPEX،Jason-1 ، OSTM و JASON-3 دریافت شد. بر اساس استاندارد IGBP، در طی این 13 سال در منطقه حدود 14 طبقه پوششی زمین تشخیص داده شد. بیشترین مساحت منطقه را پوشش های گیاهی پراکنده، مراتع، زمین های زراعی و نواحی آبی تشکیل می دهند. با این وجود که پوشش منابع آبی 64 درصد وسعت خود را از دست داده است. اما وسعت پوشش های گیاهان پراکنده 57 درصد، مراتع 4 درصد و پوشش زمین های زراعی حدود 9 درصد نسبت به سال 2001 افزایش یافته است. نتایج  تغییرات پوشش سطح زمین بر اساس الگوریتم Change Detection بیانگر آن است که 8 طبقه پوششی در طی 13 سال درچار تغییر در نوع پوشش گردیده اند. که این طبقات شامل(طبقه بوته زارها، طبقه زمین های زراعی،طبقه پوشش های گیاهی پراکنده،طبقه جنگل های برگ ریز پهن برگ ، طبقه جنگل های مخلوط، طبقه پوششی مراتع،طبقه پوششی ساوانا و طبقه پوششی آب) می باشند، که بخشی از مساحت این طبقات تبدیل به پوشش های از قبیل زمین های زراعی، مراتع، پوشش های گیاهی پراکنده و... شده اند. بنابراین  با توجه به تغییرات پوششی شمال غرب ایران می توان اینگونه نتیجه گرفت که فقط 9 درصد مساحت منطقه(عمدتا در اطراف دریاچه ارومیه) دچار دگرگونی در نوع پوشش گردیده است.

الگوهای جوی تداوم بارش های غرب ایرانبر مبنای 268 تداوم دو روزه و 162 تداوم سه روزه و بیشتر باروش تحلیل مولفه اصلی و خوشه بندیباداده ارتفاع ژئوپتانسیل متر تراز 500 هکتوپاسکال از مرکز ملی پیش بینی محیطی و تحقیقات جویدر دوره 1961-2010 تعیین گردید.چنانکهدر تداوم دوروزه بارش، حرکت نصف النهاری بادهای غربی در خاورمیانه جدای از آرایش مداری بادهای غربی درعرض میانی غالب است.،اما آرایش نصف النهاری یکدست بادهای غربی از عرض بالا تا دریای سرخ، وقوع سردچال آناتولی و عمیق تر شدن فرود شرق مدیترانه در سطوح میانی جو، همراه با ترکیب دو پرفشار سیبری و جنوب اروپا تا شمال آفریقا در دو طرف کم فشارهای مدیترانه شرقی و سودان در سطح زمین، شکل گیری سیکلون های قوی تر و تداوم بیشتر بارش های غرب ایرانرا موجب میگردند.چنانکه در الگوهای جوی،جریانات مرطوب با جهت جنوب و جنوب غربی با موقعیت واچرخند غالب در عمان و چرخند های مدیترانه شرقیو غرب ایران، با گذر از جلگه عراق و خوزستان بر ارتفاعات بلند زاگرس صعود و بیشترین ریزش ها مداوم را در غرب ایران به همراه دارند.